Olędry Nowotomyskie

Dla każdego poczet burmistrzów czy też naczelników miasta powinien być sprawą honorową. Od jakiegoś czasu próbuję taką listę skompletować, uwzględniającą burmistrzów z czasów zaboru pruskiego, czasów powojennych, a nawet okupacji. W mrokach niepamięci ginie nawet czas powojenny. W tak krótkiej perspektywie czasowej jak 30-40 lat, przychodzi z trudnością odnalezienie wszystkich nazwisk powojennych burmistrzów czy ich odpowiedników sprzed roku 1989. Poniższy artykuł jest pierwszym krokiem zmierzającym do stworzenia pocztu burmistrzów miasta Nowy Tomyśl. Księgi kościelne okazały się tutaj nieocenionym źródłem wiedzy. Dla niezorientowanych w genealogii chciałbym dodać, że przy zapisach urodzin, zgonów, ślubów oprócz nazwisk rodziców i świadków często podany jest ich zawód i właśnie na tej bazie udało się odtworzyć i zweryfikować listę pierwszych burmistrzów podaną już w „Krótkiej kroniki miasta Nowy Tomyśl ” z roku 1888, która jak się wydaje w świetle niniejszego opracowania jest mocno nieprecyzyjna. Z tych właśnie powodów wymieniane są kolejno narodziny czy zgony dzieci burmistrzów, tak aby można było precyzyjnie prześledzić tok pracy autorki. Często wymienianym zajęciem jest tzw. „obywatel miasta”. Znaczyło to tylko to, że dana osoba mieszkała w mieście.  Dziś to pojęcie jest raczej zarezerwowane dla całego państwa (tzw. obywatel państwa).

Pracę tę wykonała pani Gudrun Tabbert, miłośniczka Nowego Tomyśla i okolic mieszkająca w Niemczech. Tłumaczenie: Przemek Mierzejewski

• Poszukiwania pierwszych burmistrzów miasta Nowy Tomyśl
• Dane wyjściowe na podstawie publikacji „Krótkiej kroniki miasta Nowy Tomyśl ” z roku 1888
• Dane o osobach z ksiąg kościelnych ewangelickiego kościoła w Nowym Tomyślu i Grodzisku Wlkp. na mikrofilmach ze skopiowanymi manuskryptami przez THE CHURCH JESUS CHRIST OF LATTER DAY SAINTS z Archiwum Państwowego w Poznaniu [http://www.familysearch.org]

W wyżej wspomnianej kronice znajduje się następujące stwierdzenie:

„Na końcu powinny znaleźć się nazwiska tych mężów, pod których kierownictwem miasto od swoich początków aż do teraz rokuje wielkie nadzieje i oczekiwania.
Ponieważ, pomimo gorliwych poszukiwań i dochodzeń, nie było możliwym odszukać dokumentów, które mogłyby uściślić dane odnośnie okresu kadencji pierwszego burmistrza (konsulów), tak więc zostało przyjęte, że poprawność lat do roku 1811 jest określona w przybliżeniu.
Oto nazwiska burmistrzów:

1. Johann Martin Längner ( – 1790)?,
2. Johann Heinrich Jose ( – 1792)?,
3. Georg Friedrich Hartmann ( 1811 – 1832),
4. Roestel i. V. (1832 – 1833),
5. Kant (1833 – 1837),
6. v. Unruh (1837 – 1843),
7. Katerla ( 1843 – 18. sierpnia 1851),
8. Fischer (18. sierpnia 1851 – 28. września 1866),
9. Thiemann ( 28. września 1866 – 24. lipca 1875),
10. Roll i. V. (1. lipca 1874 – 30. kwietnia 1877),
11. Witt, Carl, (od 30. kwietnia 1877)

Trudno mówić to „gorliwych poszukiwania i dochodzeniach” i właściwie sprawę należałoby prześledzić ponownie. Już wówczas nie było możliwe odszukanie dokumentów, więc i dziś – 122 lat później z pewnością jest to ledwo osiągalne.  Źródłem, które mogłoby przynajmniej w przybliżeniu skorygować czas i kolejność urzędowania pozostają w tym momencie tylko księgi kościelne. Poniższy wywód został sporządzony na podstawie zapisów gminy ewangelickiej. Dodatkowo konieczne byłoby sprawdzenie wpisów w księgach kościoła katolickiego, ponieważ niektóre okresy pozostają niejasne czy nawet niewyjaśnione.

Johann Heinrich Jose – za jego czas kadencji można właściwie przyjąć tylko jako rok 1787. Był on prawdopodobnie pierwszym burmistrzem Nowego Tomyśla.

Z żadnego zapisu kościelnego nie wynika skąd ani kiedy Johann Heinrich Jose przybył do Nowego Tomyśla. Uchodził za Obywatela miasta i lekarza na placu kościelnym Nowego Tomyśla. Ożenił się z Anną Rosiną Richter. Z wpisów przy chrztach ksiąg kościelnych nowotomyskiej gminy ewangelickiej, można wywnioskować, że urodziło się tutaj jego 4 dzieci, ale również to że wszystkie jego dzieci umarły już w wieku dziecięcym.

Można wymienić jego dzieci :

• • Johann Friedrich urodzony ok. 1779 i zmarły 10 marca 1785,
  • Florentyna urodzona 1780 i zmarła 26 listopada 1782,
  • Johann Carl urodzony 29 czerwca 1783 i zmarłego 30 marca 1787
  • Johann Heinrich urodzony 25 Kwietnia 1785 i zmarły 24 stycznia 1787 na ospę  (ostatni znaleziony wpis)

Tylko w obu wpisach z roku 1787 jest Johann Heinrich Jose tytułowany burmistrzem Nowego Tomyśla. On sam zmarł w Nowym Tomyślu 18 lipca 1799 w wieku 66 lat na nowotwór. Licząc wstecz musiał się urodzić około roku 1733. Pozostawiona wdowa Annę Rosine Richter, która urodziła się ok. roku 1754, zawarła ponownie związek małżeński 18 listopada 1800 w Nowym Tomyślu z obywatelem miasta i młynarzem Johannem Martinem Fechneren z Nowego Tomyśla.

Johann Martin Langner – badanie jego czasu kadencji wykazało, że musiał być burmistrzem w roku 1789. Tym samym był na urzędzie później niż Johann Heinrich Jose.

Można przypuszczać, że Johann Martin Langner urodził się w roku 1761 w Rakoniewicach i że stamtąd przeprowadził się do Nowego Tomyśla. Ożenił się z Anną Susanną Weiss i ta rodzina miała następujące dzieci:

• • Johann Gottfried urodzony 27 marca 1787 w Nowym Tomyślu i zmarły 21 lipca 1871 we wsi Toczeń [gmina Miedzichowo]. Był wzmiankowany jako rolnik, bednarz, nauczyciel i na końcu jako emerytowany rolnik we wsi Toczeń. Ożeniony w Ewą Rosiną Stürzebecher.
  • Charlotta – urodzona ok. 1788 zmarła 26 maja 1843 w Chmielinku, uchodziła za tamtejszą rolniczkę i był prawdopodobnie niezamężna.
  • August Wilhelm urodzony 12 maja 1789
  • Johanna Renata urodzona 13 lipca 1792
  • Carl Dienegott urodzony 28 stycznia 1795, (według zapisów kościelnych wszyscy urodzeni w Nowym Tomyślu)
  • Carolina Friederike urodzona ok. 1805, dla której niestety nie udało się odnaleźć zapisów dotyczących urodzeni i chrztu. Zawarła związek małżeński jako najmłodsza córka 14 maja 1828 we Lwówku z Johannem Augustem Friedrichem Wache, urodzonym ok. 1795, młynarzem w Grodzisku a później w Chmielinku.

Johann Martin Langert zmarł 31 października 1831 w Chmielinku „ze starości”, a wiek jego określono na 76 lata. Jako zajęcie podano „nauczyciel szkolny” i że był synem bednarza. Ta ostatnia uwaga pozwala wysnuć wniosek że jego ojciec to Gottfried Langert, Obywatel i mistrz bednarski w Rakoniewicach. Jego pozostawiona żona Anna Susanne Weiss licząc wstecznie z aktu zgonu urodziła się ok. 1763, a zmarła 13 października 1848 w Chmielinku.

Zajęcia Johanna Martina Langnera były zmienne we wpisach występują on jako : 1787 bednarz, 1789 burmistrz, 1792 obywatel miasta i właściciel, 1795 obywatel miastai bednarz – wszystko w Nowym Tomyślu. W 1828 pierwszy raz wzmiankowany jako nauczyciel szkolny w Chmielinku.

George Friedrich Hartmann był wg „Kroniki…” następnym burmistrzem. Jego kadencja względnie kadencje przypadały wg zapisów kościelnych na rok 1794 i ponownie 1806-1812.

Ale wróćmy do dat, które zostały odnalezione, a dotyczyły jego rodziny. Ożenił się z Marią Schlinke. Całą rodzina przeprowadziła się z Paproci do Nowego Tomyśla. Podążając za datami musiało to nastąpić około 1786, ponieważ w tym roku został wymieniony Nowy Tomyśl jako miejsce urodzenia przy jednym z jego dzieci.

Daty dotyczące dzieci mają tutaj szczególne znaczenie, ponieważ w zapisach dotyczących urodzeń, zgonów czy małżeństw właśnie tych dzieci będą wspomniane zawody i piastowane urzędy.

• • Rosina Dorthea urodziła się 20 Sierpnia 1779 w Paproci (1). 10 listopada 1795 (2) w Nowym Tomyślu poślubiła Philippa Jacoba Tobiena, aptekarza poznańskiego. W zapisie kościelnym dotyczącym tego ślubu jest uwaga, że była ona jedyną córką. To zgadza się o tyle, że jej młodsza siostra urodziła się już po roku 1795. Rosina Dorothe zmarła w wieku 26 lat i 2 dni, tak mówi wpis, w Nowym Tomyślu u swojego ojca.
  • Christoph urodził się 29 stycznia 1782 (3) w Paproci,
  • Maria Christina (najmłodsza siostra) która urodziła się 14 maja 1784 (4) w Paproci i zmarła 23 maja 1787 (5) w Nowym Tomyślu.
  • Georg Friedrich urodził się 10 listopada 1786 (5) w Nowym Tomyślu,
  • Carl Siegesmund 21 listopada 1789 (6) i zmarł 22 październiak 1791 (7),
  • Carl Friedrich Wilhelm urodził się 15 lipca 1794 (8) w Nowym Tomyślu,
  • Johanna Marianna albo też Amalia Julianna urodziła się 20 stycznia 1797 (9). Jej małżeństwo z obywatelem miasta, mistrzem rzeźniczym, handlowcem a także karczmarzem Johannem Karlem Tefflingiem odbyło się 13 lutego 1816 (10) w Nowym Tomyślu. Zmarła 18 maja 1838 w Nowym Tomyślu.

George Friedrich Hartmann licząc wstecznie z aktu zgonu urodził się ok. 1743. Zmarł 15 stycznia 1821 w mieście Nowy Tomyśl. Jego wiek podano jako 78 lat 3 miesiące i 6 dni. Zmarł jako obywatel miasta i były burmistrz. Jako przyczynę zgonu podano jako udar mózgu. Jego żona Maria Hartmann z domu Schlinke urodzona ok. 1754 zmarła w Nowym Tomyślu na raka jako żona senatora nowotomyskiego dnia 1 października 1809 w wieku 55 lat.

Georg Friedrich Hartmann był wspomniany we wpisach kościelnych jako:

• • • 1779 (1) mieszkaniec Paproci
    • 1782 (3) mieszkaniec i sołtys sądowy dla gminy Paprockiej.
    • 1784 (4) administrator kościelny i mieszkaniec Paproci
    • 1787 (5) karczmarz w Nowym Tomyślu
    • 1789 (6) obywatel miasta i młynarz
    • 1791 (7) obywatel miasta, mistrz młynarski i asystent radnego
    • 1794 (8) młynarz i burmistrz [w wieku 51 lat]
    • 1794 i 1796 (2) jako burmistrz pomocniczy [Nebenbürgermeister]
    • 1797 (9) tak samo

W 1798 i 1799 tytuł burmistrz pomocniczego zmienia się i piastuje on w tym czasie rozliczne urzędy m.in. jest skarbnikiem w Nowym Tomyślu. We wpisie z 17 września 1806 zmienia się jednak i jest on o tej pory senatorem, i pozostaje nim we wpisach z lat 1807 i 1809. W 1811 i 1812 zmiania się to ponownie na tytuł burmistrza Nowego Tomyśla. W zapisie z roku 1816 (10) jest on tytułowany ex-burmistrzem.

W „Krótkiej kronice z okazji 100-lecia istnienia miasta Nowego Tomyśla” właściwie wpisy „do około roku 1811” były wątpliwe, jednak daty znalezione w zapisach kościelnych i po tym roku dość znacząco odbiegają od dat podanych w „Kronice”. Na przykład Georg Friedrich Hartmann nie mógł być burmistrzem miasta do roku 1832 ponieważ zmarł już w roku 1821, więc 11 lat przed domniemanym końcem kadencji.

Ernst Hertzog – mało można był znaleźć o nim. W jedynym wpisie z 19 września 1796 tytułowany jest tutejszym (nowotomyskim) burmistrzem, gdy uczestniczył jako chrzestny w chrzcie Johanna Wilhelma Diegennota Roya.

Johann Gottfried Hartmann był prawdopodobnie w latach 1812 -1822 burmistrzem miasta Nowego Tomyśla

Należy przypuszczać, że  nie został wymieniony w „Kronice..”, ponieważ będąc długie lata burmistrzem nazywano go „panem Hartmannem”, i nikt nie uwzględnił tego, że jego imię brzmiało Johann Gotfried i wcale nie jest tą samą osobą co jego poprzednik George Friedrich również o nazwisku Hartmann. Zapisy dotyczące rodziny Johanna Gottfrieda Hartmanna i jego żony Marii Cathriny Anny Bensch/Benisch zaczynają się z rokiem 1802 w Nowym Tomyślu.

Znaleziono następujące wpisy dotyczące jego dzieci:

• Johanna Carolina urodzona 16 grudnia 1802 w Nowym Tomyślu. Uchodziła za wyrodną córkę i musiała zapewne przynieść sporo irytacji swojej rodzinie. Pod datą 10 sierpnia 1822 znajduje się wpis dotyczący urodzenia Johanna Gustava Hartmanna, syna niezamężnej córki burmistrza Johanny Caroliny, zanim jeszcze zawarła ona małżeństwo w dniu 7 maja 1840 z wdowcem Gotthilfem August Behnischem, obywatelem miasta Międzyrzecz i fabrykantem tkanin. Tym samym wydaje się, że syn został adoptowany, niestety księgi kościelne w tym miejscy są nie do odczytania. Przy małżeństwie Johanny Caroliny wymieniana jest najstarsza córka zmarłego Johanna Gottfrieda Hartmana, byłego burmistrza Nowego Tomyśla.
• Ludewig urodził się 23 kwietna 1801 (1).
• Carl Adolph urodzony 17 lutego 1806 (1) w Nowym Tomyślu. Z aktu jego małżeństwa z 24 listopada 1843 można przyjąć, że był to osiadły w Sątopach stolarz. Poślubił on Johanne Dorotheę Hartmann. We wpisie był on nazwany drugim synem zmarłego Johanna Gottfrieda Hartmanna, byłego burmistrza Nowego Tomyśla.
• Johann Friedrich Wilhelm urodzony 27 kwietnia 1808 (1) w Nowym Tomyślu. Znaleziono wpis z dnia 10 listopada 1850 zapowiedzi na ślub z Caroliną Wilhelmina Heller, a małżeństwo zawarto 5 grudnia 1850 w Grodzisku, w którym Johann Friedrich Wilhelm uchodził za trzeciego syna już nieżyjącego Gottfrieda Hartmanna, burmistrza Nowego Tomyśla. On sam był właścicielem [tzn. miał jakąś własność] w Nowym Tomyślu i trudnił się mydlarstwem. (produkcją mydła). Christian Heinrich urodzony 18 maja 1810 (1) w Nowy Tomyślu, był czwartym synem już nieżyjącego burmistrza. Ożenił się 30 lipca 1840 z Johanną Wilhelniną Kaulfuss. Był mieszkańcem Nowego Tomyśla i we wpisach występował jako obywatel miasta i czeladnik rzeźnicki. Amalia Henrietta Anna urodzona 28 września 1812 (2) w Nowy Tomyślu. Jako druga córka nieżyjącego już burmistrza zawarła związek małżeński 17 stycznia 1844 z wdowcem Johannen Carlem Lehmannem, mistrzem krawieckim na Glinnie, który zmarł już w roku 1848. Drugie małżeństwo zawarła 29 kwietnia 1850 z Friedrichem Ernstem Heller, mistrzem krawieckim na Glinnie i w Nowym Tomyślu.
• Maria Wilhelmine urodziła się 15 czerwca 1815 (2) i zmarła prawdopodobnie niezamężna 24 października 1839 w Nowym Tomyślu.
• Eduard Robert urodził się 15 lutego 1818 (2), w zapowiedziach można znaleźć pod datą 25 czerwca 1843, że był najmłodszym synem, a sam ślub odbył się 13 lipca 1843 w Borui. Eduard Robert osiadł jako czeladnik szewski w Nowym Tomyślu. Urodzenie Johanny Julianny z dnia 25 kwietnia 1820 w Nowym Tomyślu jest ostatnim znalezionym wpisem dotyczącym Johanna Gottfrieda Hartmanna.
• Johann Gottfried Hartmann urodził się ok. 1778 i zmarł 13 września 1832 w Nowym Tomyślu. W akcie zgonu jako stanowisko podano „burmistrz”. Jego wiek, ciężki do odczytania, mógłby wskazywać na 54 lata 10 miesięcy i 5 dni, jako przyczynę zgonu podano udar mózgu. Ani daty dotyczące jego rodziców ani jego małżeństwa nie udało się odnaleźć. Maria Cathrina Anna Bensch, której nazwisko również jako Behnisch, Bansch, Behnsch było pisane, zmarła dnai 16 września 1854 w Glinnie jako wdowa po Gottfreidzie Hartmannie, burmistrzu Nowego Tomyśla. Jako jej wiek podano 73 lata 7 miesięcy, więc musiała się urodzić ok. 1778.

Dla Johanna Gottfrieda Hartmanna znajdują się następujące wpisy :

W roku 1800 burmistrz pomocniczy, 1802 (1) obywatel miasta i młynarz, a jego kadencja jako burmistrza można podać lata 1812 (2), 1813, 1815, 1818, 1819, 1820, 1821, 1822, 1826, 1827 i 1832. Można tez znaleźć wiele wpisów przy których występował jako chrzestny.

Zatem według ze znalezionych zapisów z ksiąg kościelnych burmistrzami byli :

• 1787 Johann Heinrich Jose
• 1789 Martin Langner
• 1794 George Friedrich Hartmann – 1. Kadencja
• 1796 Ernst Herzog
• 1806-1812 George Friedrich Hartmann – 2. Kadencja
• 1812-1832 Johann Gottfried Hartmann