Olędry Nowotomyskie

Tłumaczenie Marka Koźlickiego artykułu z 3-IX-1895 z lokalnej gazety „Neutomischel Kreisblatt” Nr 69 opisującego odsłonięcie pomnika poległych w wojnie prusko-austryjackiej w 1866 i wojnie prusko – francuskiej 1870/71. (źródło AP Poznań, Akta Miasta Nowy Tomyśl sygn. 19 Die Errichtung eines Kreiskriegerdenkmal…, sygnatura ta zawiera dokumenty dotyczące powstania podobnego pomnika we Lwówku). Odsłonięcie odbyło się w 25 rocznicę bitwy pod Sedanem (1-IX-1870), w której to Prusacy zwyciężyli Francuzów, wziąwszy do niewoli cesarza Napoleona III. Poniższy tekst jest trzecim artykułem w tej gazecie poświęconym pomnikowi. Dwa pozostałe zawierają sentencje, które były umieszczane na wieńcach oraz relacja z budowy samego cokołu i wmurowania pamiątek w podstawę pomnika m. in. dwa numery Neutomischel Kresblatt Nr 63 i 64 oraz kronika miasta Nowy Tomyśl ręcznie wykaligrafowana przez słynnego historyka lokalnego Karl Eduarda Goldmanna, miał wtedy 32 lata. Niestety sama gazeta jest w małej części uszkodzona i nie udało się odczytać trzech nazwisk poległych. W 1913 planowano postawienie jeszcze innego pomnika i utworzenie placu Cesarza Wilhelma, przy dzisiejszej ulicy Musiała, tuż nad Szarką, o czym jest napisane w „Festschrift…” w 1914 . Sam pomnik kosztował ponad 5000 Marek i został wykonany z granitu szwedzkiego, a dostarczyła do firma Ressel und Röhl z Berlina, Elisabethufer 53.

Sam tekst oddaje nastroje wśród Niemców ówczesnego okresu, podniosłe i nacjonalistyczne, typowe dla ówczesnej Europy, które  doprowadziły wybuchu do I Wojny Światowej, a później w konsekwencji do II Wojny Światowej. Te dwie wojny (prusko-austyjacka i prusko-francuska) były szczególnie ważne w ówczesnym czasie dla Prusaków jak i dla narodów niemieckich (Niemcy w dzisiejszych granicach były zbiorem mocno rozproszonych, ale samodzielnych państw, związanych tylko unią celną). Doprowadziły one do zjednoczenia Niemiec w roku 1871 pod wspólnym Cesarzem Wilhelmem I. Jednak faktycznym wykonawcą zjednoczenia był Otto von Bismark.

Dalszą historię pomnika została dopisany w Kwartalniku Nowotomyskim 3-4/2005 z przez Edmunda Żurka. Wg jego dociekań z ten pruski pomnik został przerobiony na pomnik Powstańców Wielkopolskich i odsłonięty 22-07-1963. I rzeczywiście podobieństwo jest bardzo duże. na podstawie załączonej widokówki i zakładając, że dziewczynka po prawej stronie ma ok. 1,40m wzrostu, oszacowałem wymiary pomnika. W przybliżeniu wymiary są zbieżne z pomnikiem Powstańców Wielkopolskich na placu Niepodległości. Tłumacznie Marek Koźlicki, ilustracje pochodzą z Biblioteki Powiatowej.

---

Treść odezwy Komitetu Budowy Pomnika do mieszkańców

Treść odezwy Komitetu Budowy Pomnika do mieszkańców

Współobywatele!

Niech w 25. rocznicę bitwy pod Sedanem, dnia 2 września 1895 roku, w Nowym Tomyślu zostanie wzniesiony pomnik ku czci pochodzących z naszego powiatu bohaterów, którzy w sławnych wojnach w latach 1864, 1866, 1870/71 ponieśli śmierć dla Ojczyzny.

Towarzystwo Obrony Krajowej [Towarzystwo Landwera] w Nowym Tomyślu zebrało dotychczas około 1000 marek na fundusz budowy pomnika ku czci poległych.

Na wystawienie godnego ich pamięci obelisku potrzebne są znacznie większe środki.

Na zgromadzenie brakującej sumy wydał Towarzystwu Obrony Krajowej zgodę Jego Ekscelencja Pan Nadprezydent Prowincji Poznańskiej w dniu 6 stycznia 1894 roku, w zezwoleniu na budowę w naszym województwie i powiecie.

Stosownie do tego zezwolenia, wydelegowanym przez Towarzystwo kwestorom poleca się prowadzić listę darczyńców dotyczącą dobrowolnych datków na fundusz pomnika, które niebawem mają zostać złożone.

Do naszych współobywateli kierujemy przeto serdeczną prośbę: pomóżcie nam dzięki złożonym datkom wspólnie zbudować pomnik, który powinien tu – w naszym mieście – zostać wzniesiony ku czci naszych braci poległych za Ojczyznę.

Pomóżcie przez Wasze datki spłacić dług wdzięczności, który my wszyscy wobec tamtych bohaterów, którzy za nas cierpieli i przelewali krew, zaciągnęliśmy.

Pomóżcie nam zbudować pomnik godny poległych; współczesnym ku przestrodze, a przyszłym pokoleniom na wieczną pamiątkę wspaniałych niemieckich czynów bitewnych i pełnych chwały zrywów powstańczych.

Nadto niniżej podpisani członkowie Komitetu Budowy Pomnika i członkowie Towarzystwa Obrony Krajowej wyrażają gotowość osobistego przyjmowania datków.

Pokwitowanie za ofiarowane pieniądze nastąpi na łamach „Nowotomyskiej Gazety Powiatowej” [„Neutomischeler Kreisblatt”].

Nowy Tomyśl, dnia 7 lutego 1894

• dr Otto Brinkmann, Królewski Lekarz Powiatowy
• von Daniels, Królewski Zarządca Starostwa
• Emmrich, Królewski Sekretarz Powiatowy
• Heinrich Fechner, Starszy Ławnik z Przyłęku
• Hugo Jeenicke, Mistrz Kominiarski
• Köhler, Sędzia
• Manzke, Królewski Komornik Sądowy
• Mentzel, Mistrz Piekarski z Glinna
• Gustav Morzynski, Właściciel Browaru
• Wilhelm Peikert, Kupiec
• Roll, Komisarz Okręgowy
• Ernst Tepper, Kupiec
• Witte, Burmistrz
• Heinrich Wolke, Kupiec

Artykuł z Neutomischel Kreissblatt z 3-IX-1895 nr 65

Rocznica Bitwy pod Sedanem i osłonięcie powiatowego pomnika wojennego.

Wspaniały dzień za nami. Nadzwyczaj rzadko miasto widziało, żeby podczas jakiegoś święta wszystko organizowano wspólnie i żeby przepojone to było tak prawdziwie patriotycznym duchem, że ani trudności, ani koszty nie stanęły na przeszkodzie, aby tak godnie przebiegł ten niezapomniany dzień rocznicy Bitwy pod Sedanem oraz pamięci o bohaterach poległych w chwalebnych wojnach. Także niebo przywdziało najpiękniejszą odświętną szatę. Cudownie nastała niedziela i pozwoliła miastu ukazać się w uroczystej krasie, tak że piękniejszej nie mogło sobie nawet wyobrazić. Śpiew chóru przed pomnikiem i bicie w bębny na ulicach o godzinie 5 rano rozpoczęły uroczystość i podkreśliły wielkie znaczenie tego dnia. Domy zostały udekorowane naprawdę we wspaniały sposób, liczne łuki ozdobiono portretami i sentencjami, niczemu nie brakowało ani efektownego wyglądu, ani piękna. W kościołach oraz synagodze odbyły się uroczyste nabożeństwa, w których tłumnie uczestniczyli wierni.

Zaproszenia wystosowane przez tutejszy Związek Landwehra [Związek Obrony Krajowej] zostały licznie przyjęte. W południe zgromadzeni uczestnicy utworzyli uroczysty pochód i udali się na wyznaczone miejsce.

O godzinie 2 członkowie miejscowego Związku Landwehra zebrali się w lokalu związkowym, u Gärtnera [restauracja ta znajdowała się przy Goldstraße 55 czyli dzisiejszej ulicy Mickiewicza] i udali się po zaproszonych zamiejscowych kombatantów, po czym nastąpiło powitanie gości oraz członków związku przez przewodniczącego Landwehry pana starostę von Danielsa. Następnie zgromadzeni udali się w uformowanym uroczystym przemarszu na Nowy Rynek [tj. dzisiejszy plac Niepodległości] przed ratusz. Tutaj wystąpili z szeregu weterani, aby czcigodne panny ubrane na biało mogły ich przyozdobić bukiecikami z liści dębu, wówczas panna Gärtner wygłosiła następujące słowo wstępne:

Wszędzie radość przy dźwiękach dzwonów,
Łopot flag i dębowa zieleń,
Wszędzie serca, które dziś się radują,
Wszędzie oczy, które błyszczą i płoną!

Wartym jest, żeby uczcić wielkość Niemiec
ciężko zdobytą w krwawej bitwie,
Którą nam Król i jego rycerze
Niegdyś po sławnych zwycięstwach przynieśli!

Wy także stanęliście wtedy do walki,
Wy także nasyciliście niszczycielski miecz,
Ukoronowani chwałą wróciliście z wrogich krajów
Do domu jako bohaterowie.
Niejeden rok cieszyliście się pokojem i szczęściem
W rodzinnych stronach,
Proch i ołów i rynsztunek i szpadę
Już dawno odłożyliście na bok.

Jednak dziś, gdy jak okiem sięgnąć
Niemieckie zwycięstwa na nowo czcimy,
Jednak dziś powracacie oto
Dumnie przepasani Waszym mieczem

I jak ongiś tryumfującego zwycięzcę
Kobiety i dzieci wieńcami obdarowywały,
Złóżcie dziś Waszym walecznym żołnierzom
Znów dziękczynną ofiarę.

Ni ze złota, ni ze srebra, wybity
Okazuje się, że może mieć kuszący blask:
Bohaterów chluba – od niepamiętnych lat –
Niech lśni nam Niemcom dębowy wieniec!

Dlatego niech nam wystarczą dębowe wieńce
I życzenie bożego błogosławieństwa:
Niemiecka wierność i niemieckie dęby
Niech trwają wiecznie.

Tymczasem już wcześniej w miejscu, gdzie wzniesiono pomnik wojenny zjawili się uczniowie wszystkich szkół, jak również pewna ilość zaproszonych pań i Komitet [budowy pomnika]. Pod przewodnictwem orkiestry 46 Pułku Piechoty z Poznania pochód ruszył z Nowego Rynku. Tych 16 szacownych panien znalazło się na czele tego uroczystego pochodu, następnie szli kombatanci z Jastrzębska, Kąkolewa, Lwówka, Bractwo Kurkowe z Nowego Tomyśla, chór, Towarzystwo Śpiewacze oraz sześć cechów ze swoimi sztandarami, miejscowy Związek Landwehra, a na końcu podoficerowie i szeregowi z tutejszej komendantury okręgowej. Bajecznie kolorowy widok przedstawiały różne chorągwie i sztandary. Zostały zebrane razem i przedefilowały pod pomnik, a chór zaśpiewał pieśń o ojczyźnie: Tobie chciałbym tę pieśń poświęcić po czym komendant tutejszego okręgu Landwehry pan major von Zawadzky wygłosił mniej więcej brzmiące następujące przemówienie okolicznościowe:

Dnia 2 września przed 25 laty pod Sedanem armaty zdruzgotały tron cesarza [Francji, Napoleona III]. Walka, którą Francja nam niecnie narzuciła, nie została wprawdzie jeszcze zakończona przez zniszczenie cesarskiej [francuskiej] armii, ale w oka mgnieniu stała się niedługo potem jeszcze tylko twardsza oraz cięższa dla przeciwników zmagających się w śmiertelnym zwarciu, a ów dzień pod Sedanem znalazł swoje chwalebne zakończenie w Wersalu, gdy cesarz Wilhelm Wielki ozdobił nieśmiertelnym laurem niemiecką koronę cesarską, która spoczęła na jego czcigodnej głowie. [Wojna francusko-pruska, która zakończyła się zwycięstwem Prus, wywołała euforię w państwach niemieckich. Wykorzystał to Bismarck gromadząc w Wersalu wszystkich władców niemieckich. W sali lustrzanej pałacu wersalskiego,18.01.1871 roku, proklamowano Cesarstwo Niemieckie. Pierwszym Cesarzem Drugiej Rzeszy został król pruski Wilhelm]

plac Chopina

Wielkość dał wówczas Bóg naszemu narodowi, większą niż nasze najśmielsze sny, obudziła naszą nadzieję i oto teraz wypada narodowi niemieckiemu, z przepełnionymi radością sercami, uroczyście i radośnie świętować wspomnienie tych wspaniałych czasów. Jednak to, co zdobyliśmy zostało uzyskane nie tylko ciężką walką, nie tylko bolesną ofiarą. Wiele szlachetnej krwi musiało zostać przelane, nim wróg padł na ziemię, nim Niemcy pod przywództwem naszego rodu Hohenzollernów zostały zjednoczone Tak, jak i od innych niemieckich regionów, także i od naszego powiatu zażądano ofiar, które dziś wspominamy z szczególną wdzięcznością. Od ćwierć wieku drzemią oni daleko od rodzinnych stron, chyba nic nie wskaże już miejsca, gdzie poświęcili swoje życie dla Króla i Ojczyzny. Ich nazwiska nie są zapisane złotymi literami w księdze historii, tak ja nazwiska ich dowódców, jednak do dziś są jeszcze w sercach ich rodzin i przyjaciół, niech one będą także i w tym miejscu znane:

1866

• M. Slocinski-Bukowiec
• J.S. Scheffler-Chmielinko
• K. Kirsch-Glinno
• A. Kurz-Glinno
• D. Heinrich-Glinno
• G. Höth-Nowa Dąbrowa
• K. Janelt-Róża
• J.F. Reschke-Lwówek Zamek
• K. Kuß-Paproć
• A. Just-Sątopy
• W. Steinke-Sątopy
• A. Bürger-Wytomyśl
• M. Nawrocki-Wąsowo
• J.H. Wolke-Wymyślanka
• F. Przybylak-Wąsowo
• S. Nowak-Zębowo
• J. Przybylak-Wąsowo

1870 i 1871

• W. Abraham-Albertowsko
• F. Gärtchen-Albertowsko
• W. Zinke- Albertowsko
• H. Seide-Stary Tomyśl
• A. Redlich-Błaki
• T. Gräfe-Błaki
• A. von Oppen-Brody
• A. Arndt-Bukowiec
• J. Bannasz-Bukowiec
• W. Janotte-Cicha Góra
• F. Behr-Cicha Góra
• [zniszczony fragment]
• [zniszczony fragment]
• G. Hirte-Glinno
• [zniszczony fragment]
• M. Schanzenbach-Glinno
• A. Henisz-Grońsko J.
• G. Handke-Lipka Wielka
• M. Lukas-Grudna
• V. Szarata-Grudna
• K. A. Roy-Mała Lipka
• A. Quast-Komorowo
• M. Mai-Kąkolewo
• A. Müller-Kozielaski
• W. Heinrich-Krzywy Las
• J. Schuld-Krzywy Las
• J.T.B. Behr-Kuślin
• J.A. Schlecht-Nowa Dąbrowa
• G. Wilke-Lwówek
• W. Zeidler-Nowy Tomyśl
• J. Bannasch-Przyłęk
• W. Bielke-Przyłęk
• H. Fiege-Przyłęk
• A. Abraham-Sątopy
• G. Heinrich-Sątopy
• W. Hoffmann-Sontop
• J. Bannasz II –Sworzyce
• J.W. Lengert-Sworzyce
• G. Sauer-Węgielnia
• A. Kierstan-Wytomyśl
• A. Rausch-Wytomyśl
• V. Wojtkowiak-Wąsowo
• J. Derfert-Zębowo
• H. Schilke-Zębowo
• M. Spiaczke-Zębowo
• F. Janecki-Zgierzynka

Tym 63 poległym żołnierzom z powiatu Nowy Tomyśl poświęcony jest ten pomnik, który dzisiaj odsłaniamy. Nie jest to żaden okazały monument, który opiewa sławne czyny, lecz taki, który woła przecież do nas donośnym głosem.

017_011.jpg

Opowiada nam o przeszłości, o prostych, skromnych żołnierzach, którzy przez posłuszne wykonywanie obowiązków i ofiarne poświęcenie w służbie swemu królowi spełnili swoją powinność, dotrzymali swojej przysięgi walcząc do ostatniego tchnienia i wyzionęli ducha spełniając śluby złożone Bogu. [Pomnik] mówi do nas, którzy będziemy teraz codziennie na niego spoglądać, ważne słowa. Niewzruszenie, jak ziemia, na której ten kamień spoczywa, że powinniśmy stać na gruncie wierności Królowi i miłości Ojczyzny, powinniśmy trzymać się razem, jak granit, gdy dotyczy to obrony naszych świętych wartości: religii, Królestwa oraz rodziny, bratersko zjednoczeni, tak jak owe ofiary, powinniśmy zapomnieć o wszelkich partyjnych kłótniach i wszelkim egoizmie. – Złączmy dłonie w Ojczyzny obronie!

Gdy ludzie zamilkną, kamienie będą mówiły – w ten sposób powinien ten pomnik także w przyszłości, kiedy nas już dawno nie będzie, jeszcze następnym pokoleniom przypominać niezbywalne dziedzictwo naszych ojców, które oni swoją ofiarą krwi wywalczyli! Daj Boże, żeby spoglądał on wtedy z góry na pobożny, wierny, zjednoczony naród.

Oto stoi ten kamień jako pomnik wiary w Boga, który powołał do siebie poległych wojowników, jako pomnik miłości do naszego króla, któremu my na nowo wierność przyrzekamy, jako pomnik zawierzenia Ojczyźnie, które niechże zawsze będzie pielęgnowane przez ludzi miłujących prawdę, jak przez Tamtych [poległych].

Łączymy się z ich poświęceniem w tym wezwaniu, które przed 25 laty poczynione znalazło odbicie w niektórym przerwanym żołnierskim spojrzeniu, by obecnie raz jeszcze nam świeciło przykładem. [ z powodu zniszczenia części artykuły nie można odczytać dwóch wersów]

Później muzycy zaintonowali hymn narodowy, przy biciu dzwonów opadła zasłona z pomnika, po czym tłum zaintonował uroczystą pieśń „Teraz dziękujcie wszyscy Bogu”. Następnie wystąpił z przemową pan starosta von Daniels i przekazał pomnik przedstawicielowi miasta, jego reprezentantowi, burmistrzowi Witte, który odebrał pomnik słowami podziękowania i złożył pełne pietyzmu ślubowanie. Towarzystwo Landwehra, miasto Nowy Tomyśl i Związek Kombatantów z Jastrzębska złożyli poniżej cokołu pomnika wspaniałe wieńce z dedykacjami. Na koniec umieszczono od północnej strony na tym pięknym czerwono-brązowym obelisku inskrypcję:

Swoim Towarzyszom poległym w chwalebnych wojnach
w latach 1866 i 1870 i 71.
Towarzystwo Landwehra
Nowy Tomyśl

Z innej, 3. strony, są wygrawerowane złotymi literami nazwiska bohaterów poległych w latach 1866 i 1870/71. Ten pomnik stanowi szczególną ozdobę miasta.

Po obejrzeniu pomnika zgromadzeni uformowali się w paradny pochód, który zorganizowano w dobrze zaplanowanym porządku, po czym ruszył on z placu na strzelnicę.

Po przybyciu na miejsce od razu powstał odpowiedni do zabawy nastrój, przy czym zarówno młodzi, jak i starzy bardzo dobrze się bawili. Niezliczona publiczność zjawiła się w ogródku przy strzelnicy. Pan Pastor Illgner z Jastrzębska wygłosił tam jeszcze przemowę oraz wzniósł toast na cześć Towarzystwa Landwehra Nowy Tomyśl, po czym kombatant, komornik sądowy, Manzke z Nowego Tomyśla podziękował i wzniósł toast za mówcę – przedstawiciela Związku Kombatantów z Jastrzębska.

Dokładnie o godzinie 8 nastąpił powrót przez imponująco oświetlone miasto. Następnie pochód jeszcze raz przeszedł dookoła kościoła oraz ratusza i pomaszerował do lokalu Towarzystwa, gdzie odbył się bal, na którym wszyscy uczestnicy wesoło bawili się do wczesnych godzin rannych

Na tym zakończyła się ta wspaniała uroczystość; nie omieszkamy z tego miejsca wszystkim tym, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do jej powodzenia, wyrazić należnych im podziękowań. Niech nie gaśnie miłość do Króla oraz Ojczyzny i w tych czasach zamętu i walki politycznej niech wyjdzie z tego obronną ręką.

Program na mające odbyć się w dniu 1 września 1895 roku odsłonięcie powiatowego pomnika wojennego w Nowym Tomyślu.

Godz. 2 po południu:

• Zbiórka Landwehry w lokalu Towarzystwa u Gärtnera.
• Odebranie zaproszonych zamiejscowych członków Związku Kombatantów z gospody Plauma lub Morzyńskiego.

W tym samym czasie:

• Zebranie zaproszonych gości i tutejszych członków w lokalu Towarzystwa.

Godz. 2¼

• Powitanie gości i Towarzystwa

Godz. 2½

• Rozpoczęcie i przemarsz na miejsce uroczystości w następującym porządku:
  • Muzycy – poczet sztandarowy z przewodniczącym i gośćmi Towarzystwa Landwehra,
  • Związki Kombatantów: Chmielinka, Jastrzębsko, Kąkolewo,
    Kuślin, Lwówek, Trzciel, Bractwo Kurkowe z Nowego Tomyśla, Cechy Rzemieślnicze, Towarzystwo Landwehra z Nowego Tomyśla.
  • Ustawienie się w miejscu uroczystego odsłonięcia pomnika (uczniowie z
    tabliczkami określającymi miejsce, które mają zająć odpowiednie grupy).
  • Odśpiewanie przy akompaniamencie muzyki hymnu: niebiosa sławią wieczny honor.
  • Uroczyste przemówienie – wiwaty na cześć J.M. Cesarza i Króla, przy biciu dzwonów opada zasłona z pomnika.
  • Odśpiewanie hymnu narodowego: Cześć Ci w wieńcu zwycięstwa przy akompaniamencie muzyki.
  • Przekazanie pomnika przedstawicielowi miasta Nowy Tomyśl.
  • Oglądanie pomnika przez zaproszonych gości

W tym samym czasie:

• Formowanie uczestników do uroczystego przemarszu.
• Uroczysty przemarsz uczestników
• Przejście na miejsce zabawy – Strzelnica
• Wspólne przebywanie w gronie przyjaciół.
• Koncert.

Godz. 8

• Powrót do lokalu Towarzystwa.
• Bal