Olędry Nowotomyskie

W roku 1836 w Nowym Tomyślu było 86 różnego rodzaju budowli, skupionych przy dwóch rynkach, ulicy Poznańskiej i Mickiewicza, a pierwotna numeracja nadana w roku 1836 dla celów ubezpieczeniowych została zmieniona dopiero prawie 100 lat później. Numery budynków powstałych później były nadawane jako kolejne. W wyniku tego mogło się zdarzyć,  że budynek 85 sąsiadował z budynkiem 188. Numeracja ta nie była wykorzystywana w korespondencji, a adresy pocztowe nie zawierały nazw ulic ani numerów, tylko nazwisko i imię adresata.  I to na długie lata wystarczało, aby list dotarł do właściwej osoby.
Czytaj w PDF

(Numery podane w nawiasach odnoszą się do pierwotnej numeracji budynków.)
Na podstawie:
Archiwum Państwowe w Poznaniu,
4385 Akta Miasta Nowy Tomyśl,
sygn. 2 „Beschreibung sämtlicher Gebäude in der Stadt Neutomischel“
436 Urząd Katastralny w Nowym Tomyślu,
sygn. 74 Verhandlungen über die Vermessung und Einschät-zung Gemeinde Neutomysl
sygn. 445 Grundsteuerrolle Stadt Neutomyśl 1866 – 1899
sygn. 537 Grundsteuerrolle Stadt Neutomyśl 1900 – 1934

Ulica Długa jest jedną z najstarszych. Sama nazwa wskazywałaby, że  należy do najdłuższych ulic – ma prawie 700m – choć dla porównania ulica Kościuszki czy 3 Stycznia mają 1 km. Nasze miasto rozwijało się od pl. Chopina, a konkretnie od kościoła na nim usytuowanego. U zarania dziejów miasta liczba mieszkańców wahała się od 358 w roku 1793, do około 600 w latach 1817 – 1832. Przeważali mieszkańcy wyznania ewangelicko-luterańskiego, a katolicy stanowili 5 – 10%. W tamtych czasach wspomina się tylko o dwóch rynkach oraz ulicy Poznańskiej i Złotej czyli dzisiejszej ulicy Mickiewicza. Tereny wokół dzisiejszej ulicy Długiej nazywane były ogrodami Fiege dla strony zachodniej, a po stronie wschodniej, od ulicy Łąkowej na wschód – ogrodami Röhla. Takich nazw używano w księgach katastralnych. Tylko w jednym dokumencie pojawia nazwa „duże ogrody” (niem. grosse    Gartenstr.). Początkowo nazywano ją Hintergasse czyli „tylna uliczka”, później Hinterstrasse (ulica Tylna), by w końcu na długie lata nazwać ulicą Długą (niem. LangeStr.)  W czasie okupacji została nadana nazwa Kurt Lange Str. Od nazwiska przedwojennego niemieckiego działacza  młodzieżowego, który zginął we wrześniu 1939. Po wojnie aż do roku 1991 nosiła miano  Związku Walki Młodych,  aby po tym roku powrócić do swojej przedwojennej nazwy.

Długa 7 (85)  – dom lekarza powiatowego Stellmachera (prokuratura)

W roku 1836 ulica Długa jako część miasta jeszcze nie istniała i taka nazwa nie pojawia się w dokumentach, choć niewątpliwie istniał trakt przecinający pl. Niepodległości. Z tego okresu archiwa wymieniają tylko jedną budowlę znajdującą się przy dzisiejszej ulicy Długiej. Był to wiatrak wybudowany w roku 1791, którego właścicielem był Johann Wilhelm Stahn. Zajmował posesję mniej więcej koło budynku dzisiejszej prokuratury (Długa 7). Młyn ten później zmieniał właścicieli i swoje miejsce pracy. Został przeniesiony na ulicę 3 Stycznia, by w końcu stanąć przy Wiatrakowej, w miejscu bloku numer 1 na osiedlu Północ. Był to tzw. wiatrak Reischa, najstarszy wiatrak w Nowym Tomyślu, rozebrany ostatecznie w połowie lat 50-tych XX w.

Za pierwszego mieszkańca tej ulicy i pierwszego właściciela domu o numerze 85 można jednak uznać Karla Heinricha Stellmachera, lekarza powiatowego, który wybudował w roku 1844 swój dom wraz piwnicą jako przybudówką oraz stodołę, na miejscu  wyżej wspomnianego wiatraka (Długa 7).  Do Nowego Tomyśla sprowadził się z Kościana w roku 1838 i wtedy przydzielono mu mieszkanie przy Hintergasse czyli „tylnej uliczce”. Po raz pierwszy pojawia się taka nazwa tej ulicy. Ponieważ władze nie wydawały zgody na budowę kościoła, dom ten służył również jako miejsce modlitwy dla wyznawców religii staroluterańskiej. Dwupiętrowy dom był dosyć spory jak na owe czasy, prawdopodobnie ze względu na dużą rodzinę. Doktor miał bowiem 12 dzieci. Po przebudowie w 1853, służył nadal ewangelicznym-luteranom jako dom modlitwy, a w księgach ubezpieczeniowych budynek ten był określany jako kościół. Staroluteranie – jak są również nazywani – byli odłamem kościoła ewangelicznego, nie uznającego zwierzchnictwa króla Prus.  W roku 1858 po pożarze powstał nowy dom, już nieco mniejszy. W końcu  roku 1871 parcela wraz domem i ogrodem została sprzedana parafii ewangelicko-luterańskiej za kwotę 2350 reichstalarów, z  przeznaczeniem na dom pastora. Doktor wyjechał do Zielonej Góry, gdzie zmarł. Obok jego domu w kierunku Glinna przebiegała wąska ścieżka nazywana Pastorsteig czyli „dróżka pastora”, która później przekształciła się w ulicę Śniadeckich.

Długa 39 – fabryka cukierków pana Kaźmierczaka (88)

Drugi budynek (numer 88) przy ulicy Długiej został zbudowany w 1853 przy skrzyżowaniu z ulicą Łąkową (Długa 39) przez Heinricha Tepper, młynarza i piekarza. Kilka lat wcześniej stały tutaj drewniane budynki gospodarcze. W tym samym roku do budynku mieszkalnego właściciel zdecydował się dobudować wiatrak typu holenderskiego o wysokości 16 m, który niestety spłonął w 1878 roku. Młyn ten miał trzy żarna na sześciu kondygnacjach. Tepper planował wspomaganie tych żaren przez silnik parowy.  Pożary wtedy nie były czymś nadzwyczajnym, a w przypadku wiatraków rodziło się przypuszczenie, że chodzi o wyłudzenie odszkodowania. Kamienica, która stoi tam dziś powstała w roku 1902. W okresie międzywojennym i krótko po wojnie w pomieszczeniach gospodarczych znajdowała się fabryka cukierków pana Kaźmierczaka.

Długa 6 – kościół staroluterański (numer 98)

W roku 1858 powstał kościół staroluterański (numer 98), który stał do połowy lat 70-tych XX w. Dziś w tym miejscu stoi budynek z restauracją „Soprano”. Teren pod kościół podarował Gottlieb Tepper.  Nowy Tomyśl stał się, poprzez ten dom i kościół, w znaczącym stopniu punktem centralnym nowo kształtującej się ewangelicko-luterańskiej gminy. W międzywojniu parafia liczyła 500 dusz i jednoczyła wiernych z  Nowy Tomyśla, Borui Nowej, Tuchorzy Starej, Sierakowa i Międzychodu. Warto podkreślić, że po postawieniu kaplicy katolickiej w Nowym Tomyślu mieszkały trzy nacje, które wyznawały cztery religie.

Długa 20 – młyn olejowy (114)

Młyn olejowy istniał przynajmniej od 1914 roku, a właścicielem była spółka „Paech und Wolff”. Waldemar Paech był dużym jak na warunki nowotomyskie przedsiębiorcą i właścicielem fabryki pończoszek  żarowych, mieszczących się w dzisiejszym budynku policji. Najprawdopodobniej pochodził z rodziny piekarskiej. Po roku 1918 opuścił Nowy Tomyśl i wyprowadził się do Berlina.

Długa 13 i 17 – synagoga i szkoła żydowska  (96)

Gmina żydowska w Nowym Tomyślu istniała ponad sto lat. W sprawozdaniu ówczesnego burmistrza Georga Friedricha Hartmanna z roku 1833 przeczytać można, że w tym czasie żaden Żyd nie otrzymał zezwolenia na zamieszkanie w mieście. Nowotomyska synagoga zbudowana została w roku 1861.  Służyła jako miejsce modlitwy aż do wybuchu II wojny światowej. Jednym z fundatorów synagogi był Jacob Józef Flatau, radca handlowy  z Berlina, któremu Nowy Tomyśl zawdzięcza dynamiczny rozwój. Flatau spowodował bowiem, że nasz chmiel był zauważalny na rynkach Europy. W roku 1891 w Nowym Tomyślu osiedliło się 215 Żydów (43 rodziny). W następnych latach liczba mieszkańców wyznania mojżeszowego systematycznie spadała. Obok synagogi prawdopodobnie w roku 1886 powstała szkoła żydowska. Parcelę sprzedał Itzig Basch, ale po I WŚ w roku 1922 budynek został kupiony przez nauczycielkę Zofię Gus. Jeszcze przed II WŚ budynek zmieniał dwukrotnie właścicieli.

W okresie międzywojennym w mieście zostało tylko ok. 35 Żydów. Synagoga służyła żydowskim mieszkańcom Nowego Tomyśla do września 1939 roku. W czasie okupacji hitlerowskiej znajdował się tutaj NSKK (Narodowo-Socjalistyczny Korpus Motorowy) – paramilitarna organizacja, która zajmowała się szkoleniem kierowców na potrzeby armii niemieckiej.

Po zakończeniu II wojny światowej początkowo budynek należał do Spółdzielni Rolnik następnie, do lat 90. XX wieku do PZGS (Powiatowe Zrzeszenie Gminnych Spółdzielni). Obecnie budynek jest dzierżawiony przez osobę prywatną. Mimo tego, że w Nowym Tomyślu znajdowała się nieduża gmina żydowska, należało do niej wiele znamienitych rodzin, takich jak rodziny: Wittkowski, Hiller, Marcus, Walter, Cohn, Lippmann, Aronfeld, a w szczególności wymienić należy osobę Józefa Jakuba Flatau (1812-1887). Pomimo, że był mieszkańcem Berlina, został honorowym obywatelem Nowego Tomyśla. W ten sposób podkreślono jego wkład w rozsławienie chmielu produkowanego w naszym regionie, a także popularyzację nazwy Nowego Tomyśla jako Hopfenstadt – miasto chmielu.

Długa 9 – kamienica rodziny Tietze  (188)

Parcela ta początkowo należała do Itziga Bascha, który sprzedał ją później Gustawowi Tietze ok. 1908 r. Sam budynek został wybudowany ok. 1911, choć rodzina Tietze już wcześniej mieszkała w Nowym Tomyślu.

Więcej można znaleźć na stronie na blogu Damiana Rożka-Pawłowskiego: http://poprzednilokatorzy.blogspot.com/2013/10/zaplatajace-sie-historie-powroznikow-z.html

Długa 11 (161)

Budynek ten jako jeden z dwóch ma kalenicę prostopadle do osi jezdni. W roku 1901 został zakupiony od prywatnego właściciela przez miasto z przeznaczeniem na cele wojskowe. Budynek służył jako składnica na sprzęt wojskowy, dla stacjonujących żołnierzy. Sami żołnierze nocowali na kwaterach prywatnych, ale swoje „koszary” mieli w różnych miejsca m. in. w piwnicach ratusza, czyli dzisiejszego sądu. W okresie międzywojennym mieszkał w nim Jan Rożek, przodownik Policji Państwowej, uczestnik powstania wielkopolskiego 1918/19, dowódca kompanii z Wąsowa. Zamordowany w 1940r. w Twerze.

Z budynkiem tym związana jest również historia pomnika powstańców, który stoi obecnie na placu Niepodległości. Odsłonięcie pomnika poległych w wojnie prusko-austriackiej w 1866 i wojnie prusko – francuskiej 1870/71 odbyło się 1 września 1895 w 25. rocznicę bitwy pod Sedanem (1 września 1870), w której to Prusacy zwyciężyli Francuzów, wziąwszy do niewoli cesarza Napoleona III. Sam pomnik kosztował ponad 5000 marek i został wykonany z granitu szwedzkiego. Postawiono go z inicjatywy tzw.  Landverein czyli związku kombatantów. Na sześciennej podstawie pomnika, z trzech stron były wyryte nazwiska 17 poległych  w wojnie z 1866 oraz 46 poległych w  wojnie z 1871 roku.  Łącznie 63 nazwiska. Na frontowej stronie była umieszczona sentencja upamiętniająca towarzyszy broni. Sama „piramida” była gładko wyszlifowana i nie miała żadnych napisów. Wśród nazwisk upamiętnionych na tym pomniku byli także Polacy m.in. Słociński z Bukowca, Nawrocki, Wojtkowiak, Przybylak z Wąsowa oraz Nowak z Zębowa.

Pomnik poległych w wojnach pruskich stał na dzisiejszym placu Chopina do jesieni 1921 roku. Magistrat Miasta zastanawiał się wtedy na prośbę oferenta (firmy „Granit” z Poznania) nad sprzedażą granitu za 150 tys. marek. Rozważano możliwość ponownego wykorzystania materiału również na inny pomnik.  Obelisk w końcu przeleżał przez 42 lata na podwórku posesji przy ulicy Długiej 11 do 1963 roku.  Potwierdzają to liczne relacje mieszkańców tej kamienicy.

Historia pomnika została szerzej opisana w Kwartalniku Nowotomyskim 3-4/2005 przez Edmunda Żurka.

Ręczne skucie napisów oraz płaskorzeźby wykonał Jan Maria Jakób z Poznania na terenie dzisiejszego zakładu komunalnego przy ulicy Komunalnej. Ciekawostką jest to, że na pomniku znajdują płaskorzeźby przedstawiające postacie Powstańców mieszkających w naszym mieście: Michała Preislera i Ignacego Genge. Pomnik został odsłonięty 22 lipca 1963 roku.