- Olędry Nowotomyskie - http://oledry.pl -

Lokacja Nowego Tomyśla 1786

Najważniejszy dokument w życiu każdego miasta to przywilej lokacyjny. Nasze miasto zostało lokowane przez ostatniego króla Stanisława Augusta [1] w 22-gim roku jego panowania – 8 kwietnia 1786 na prośbę  Felixa Szołdrskiego [2] – katolickiego polskiego właściciela gruntów dla ewangelickich przeważnie niemieckich osadników na prawie olęderskim. Cytowany poniżej tekst jest wpisem w Księgach Kancelaryjnych. Tekst przywileju jest standardowy i nie różni się zasadniczo od przywilejów miejskich dla innych miast (poza wyznaczeniem innych dni targowych oraz różnicami w zwierzchnictwie sądowym)


Blisko dwa lata później (18 lutego 1788) Felix Szołdrski [2] potwierdził ten przywilej w dokumentem lokacyjnym, czym skonkretyzował ustrój miasta. Można uznawać te dwie daty jako daty założenia miasta, ale miasta prywatne, które były zakładane tylko na podstawie dokumentu lokacyjnego właściciela gruntów musiały później potwierdzić swój przywilej miejski przez władze państwowe.

Przywilej królewski został nadany naszemu miastu 14 lat po I Rozbiorze [3] (1772).W tym samym roku 17 sierpnia 1786 zmarł król Prus Fryderyk II Wielki [4] („Stary Fryc”) twórca autorytarnego państwa. Na tron wstąpił jego bratanek Fryderyk Wilhelm II [5]. Rok później (1789 [6])  w USA została przyjęta pierwsza na świecie konstytucja. W tym samym roku (1786 [7]) Reykjavik, obecna stolica Islandii otrzymała także prawa miejskie.

Dziewięć lat (4 marca 1777) przed lokacją miasta Felix Szołdrski [2] zezwolił na założenie parafii ewangelickiej i wydzielił pól włóki ziemi, a 13 sierpnia 1778 olędrzy otrzymali pozwolenie na budowę kościoła od Konsystorza Ewangelickiego w Lesznie i 7 maja 1779 położono kamień węgielny pod budowę kościoła. Budowę zakończono 15 października 1780, a więc trwała 17 miesięcy.A więc gdy miasto Nowy Tomyśl otrzymało przywilej miejski od Stanisława Augusta stał już od 6-ciu lat kościół.

W tym czasie trwała wojna Rosji z Turcją (od sierpnia 1787 do 2 stycznia 1792) . Szwedzi korzystając z sytuacji zaatakowali Rosję 27 czerwca 1788, która zakończyła się 14 sierpnia 1790. Korzystając z takiej sytuacji międzynarodowej rozpoczął obrady Wielki Sejm [8] (Sejm Czteroletni) (od 6 października 1788 do 29 maja 1792), który w zamyśle miał zreformować Polskę i przywrócić pełna suwerenność. Zdołano uchwalić powołanie stutysięcznej armii, zawarto sojusz z Prusami, przyjęto akty prawne uwalniające Polskę spod protektoratu Rosji i uchwalono najważniejszy akt — Konstytucję 3 Maja [9], która formalnie zmieniła ustrój Polski. I w końcu zawiązano Konfederację targowicką (27 kwietna 1792), która była skierowana przeciwko reformom i stała się pretekstem do interwencji Rosji. Doprowadziło to do wojny polsko- rosyjskiej (od 18 maja 1792 do 26 lipca 1792), w efekcie której doszło do II rozbioru Polski [10] (23 styczna 1793) i Nowy Tomyśl znalazł się w granicach Pruskich w nowoutworzonej prowincji o nazwie Prusy Południowe.

Póżniej insurekcja kościuszkowska [11] (od 12 marca 1794 do 16 listopada 1794) i ostatecznie III rozbiór Polski [12] (24 października 1795). Ale tego Feliks Szołdrski juz nie dożył. Zmarł 20 sierpnia 1795r po czteromiesięcznej chorobie w wieku 59 lat.

W takiej oto sytuacji politycznej przyszło powstawać naszemu młodemu miastu
A oto tekst przywileju Stanisława Augusta Poniatowskiego.

—– Str. 25 ——

Lokacja miasteczka Nowy
Tomyśl z Hollendrów dawnej
wsi tegoż nazwiska w wojewódz-
twie i powiecie Poznańskim leżą-
cej, urodzonego Felixa Szołdrskie-
go dziedzicznego
Stanisław August ettc.

Oznajmiamy ettc. Iż jako największe stąd
wszelkich Państw usiłowanie, że nie tyl-
ko wielością porządnych Miast i mnogością
ludności w onychże ozdobne  i zaszczycone, ale
też, że mieszkańcy w nich rządnym urządze-
niem się i praw sobie nadanych dokładnym
utrzymywaniem, dostatków  mienia osobi-
—– Str. 26 ——
stego znakomicie korzystają i profitują. Tak i
my tego za szczęśliwego Panowania Naszego żą-
dając aby Kraj Państw Naszych w podobnąż
coraz bardziej wzrastał sławę a w Miast wie-
lość i  ich ozdobę pomnażał się. Obywatele zaś
a poddani Nasi w dostarczające bogacili się ma-
jątki. Tym samym końcem urodzonemu Fe-
lixowi Szołdrskiemu osadę miasteczka do-
brach swoich dziedzicznych Nowy Tomyśl
z dawna znanych w Województwie i Powiecie
Poznańskim leżących czyniącemu łaskę Na-
szą Królewską chcąc dopomóc – jako chwale-
bne w Rzeczypospolitej zasługi Jego  i do-
świadczona ku Majestatowi Naszemu wier-
ność potrzebują i wymagają. Chętnie umy-
śliliśmy pozwolić,  jakoż teraźniejszym li-
stem Naszym pozwalamy onemuż w tychże
dobrach swych dziedzicznych Nowy To-
myśl nazwanych,  miasteczko na wzór i
kształt innych miast koronnych lokować,
zakładać, postawić, budować, fosami, gro-
blami,wodami, obronami według swego
upodobania obwieść [otoczyć] i opatrzyć. Mieszczan,
kupców i wszelakich rzemieślników, oby-
watelów jakiegokolwiek rodzaju i stanu
ludzi sprowadzać i przysposabiać, umieszczać,
towary wszelakie tamże przywozić i przedawać
—– Str. 27 ——
które to miasteczko takowym sposobem urządzo-
ne ma się mianować Nowy Tomyśl wiecznemi
czasy. Znak albo pieczęć do stwierdzania a-
któw, listów i spraw miejskich, taką jaką
mu  W[ielmożny] Dziedzic naznaczy mieć i używać bę-
dzie. Aby zaś dobrym i przyzwoitym po-
rządkiem toż miasteczko ufundowane było,
mocą i powagą Naszą Królewską Prawo Teu-
tońskie które się Magdeburskim się nazywa, także
inne wszelakie wolności i prerogatywy któ-
rych miasta koronne zażywają łaskawie
nadajemy i konfermujemy, oddalając Prawa
Polskie i Litewskie, któreby toż Prawo Teu-
tońskie Magdeburskim mianowane wzru-
szać i mięszać mogły. Owszem to deklarując
iż na wzór i podobieństwo innych miast
rządzić się i sprawować, a w tymże rządzie
do samego tylko Dziedzica należeć i od nie-
go dependować [zależeć] powinno. Któremu pożytki
miejskie i ich ordynacją tudzież prowenta [dochody z miasta]
swoje według upodobania własnego opisać
i ułożyć wolno będzie. Magistrat ludzi
występnych, swawolnych i wszelaką osobę
w miasteczku i na gruncie onego świeżo
popełnionym uczynku /: nie przywłaszczając
jednak sobie jurysdykcji swojej Statutu
—– Str. 28 ——
Toruńskiego miastu naszemu Toruniowi w
sprawach kryminalnych służącego :/ łapać, a
jeżeliby kryminał popełnił, takiego do bliż-
szych miast odsyłać ma. Tenże magistrat
na to baczność mieć będzie, aby gdy który
z obywatelów tego miasteczka przez śmierć
niedorosłe i do rządu niesposobne zostawi
dzieci, takowym przy pozostałej wdowie przy-
dani byli opiekuni jeden  spośród  Magi-
stratu a drugi z krewnych, zakład dostarcza-
jący do odpowiedzi mający i którzyby o mająt-
ku i dzieciach tych staranie mając, i z o-
pieki corocznie przed magistratem rachunek
czyniąc do wzrostu tychże dzieci i zupełno-
ści wszystkiego dotrzymali i onymże oddali.
Żeby tym osobliwszej łaski Naszej przyrzeczone
Miasteczko Nowy Tomyśl doznało za zezwoleniem
Dziedzica samego i fundatora w protekcję Naszą
oneż przyjmujemy  i glejtem Naszym każdego w
nim  mieszkającego od wszelkiej wiolencji [przemocy] i gwał-
towności  zastawiamy i obwarowane mieć de-
klarujemy. Dla pożytków zaś tegoż miasteczka
targi tygodniowe co poniedziałek w każdym
tygodniu, a jarmarkom w rok sześć. Jakoto
pierwszy w poniedziałek po Św. Trójcy [49 dni po Wielkiej Nocy], Drugi
w wigilię Św.Wawrzyńca [9sierpnień]. Trzeci nazajutrz  po
Św. Franciszku  [5 październik]. Czwarty nazajutrz po Św.
Jędrzeju [1 grudzień]
—– Str. 29 ——
Apostole, piąty na pierwszy Poniedziałek Postny
Szósty na pierwszy poniedziałek po Wielkiej Nocy
A to według kalendarza rzymskiego go pozwalamy
bez przeszkody jednak pobliższych miast  i miaste-
czek Naszych. Aby zatym bardziej mieszczanie,
kupcy, sukiennicy, rzemieślnicy i wszelacy
ludzie do osiadania i zaludnienia pomienionego
miasteczka Nowy Tomyśl zachęcenie brali wszyt-
kich obywatelów, którzy mieszkają lub mieszkanie
tamże przyjmują, przychylając się w tym do
praw o uwolnienie od należnego sądu przypi-
sanych, tychże obywatelów wszystkich i każde-
go z osobna od jurysdykcji Sądów Trybunalskich,
Ziemskich i Grodzkich, w sprawach między nimi
samemi o grunta, majątki lub zwary jakowe za-
chodzących wyjmujemy, odłączamy i uwal-
niamy samemu tylko Sądowi Tamtejszemu
miejskiemu, a przed apelacją Dziedzi-
ca inkorporujemy i podajemy. W sprawy zaś
kryminalne sąd miasteczka tego wdawać się
nie będzie mógł, lecz W[ielmożny] Dziedzic  i jego następ-
cy do miasta Naszego Poznania jako woje-
wództwa tego stołecznego kryminalistów odwieżć
każą i oddawć będą, a w innych przypad-
kach prawnych jak inne wszystkie dobra ziem-
skie  toż miasteczka i dziedzice jego  postępo-
—– Str. 30 ——
wać sobie mają.  Wszelkich na koniec  wolności swobód
miejskich, innym mieszczanom Naszym z prawa
służących, spokojnie używać pozwalamy. Gruntów
zaś onym przez Dziedzica nadanych nie innej kon-
dycji ludziom jak tylko miejskiej, w tymże sa-
mym miasteczku mieszkającymi, lub zamieszka-
nia mieć chcącym sprzedawać, zastawiać,  które
aby w zupełności i całości miejskiej zostawały,
Żadną nawet legacją do jakiegokolwiek kościoła
onychże obciążać /:chybaby za wolą dziedzica :/
zakazujemy i zabraniamy . Który to list przy-
wilej Nasz wszystkim do których to należy
osobliwie WW Senatorom, Dygnitarzom, Urzę-
dników Koronnych, Ziemskich, Grodzkich  i innych
jakichkolwiek magistratów wiadomości przywodząc
mieć chcemy i rozkazujemy, aby do ksiąg był
przyjęty i głosem woźnego publikowany a
oraz przez nich samym zachowany i drudzy
aby go zachować starali się dla łaski Naszej Kró-
lewskiej . Prawa Nasze Królewskie Rzeczpospolitej i Ko-
sioła Św[iętego] Katolickiego /: żeby te jarmarki i targi
teraz przez  Nas nadane w niedzielę lub święta
uroczyste nie odprawowały się,ale nazajutrz po
niedzieli lub święcie :/ ostrzegamy . Na co dla le-
pszej wiary przy podpisie ręki Naszej pie-
częć Koronną przycisnąć rozkazaliśmy.
—– Str. 31 ——
Dan w Warszawie dnia VIII miesiąca kwie-
tnia Roku Pańskiego MDCCLXXXVI, pa-
nowania Naszego XXII roku .
Stanisław August  Król