Artykuł powstał pierwotnie dla „Wy-To-Myśl – Gazetka parafii p. w. św. Michała Archanioła w Wytomyślu 29.10.2017 Nr 270. Niżej zamieszczona jest uzupełniona wersja.
———
Zbliżający się dzień 1 listopada sprawia, że częściej zaglądamy na nasze parafialne cmentarze, odwiedzamy groby bliskich, popadamy w zadumę. Z pewnością warto w tych dniach nie tylko zapalić znicz na grobach najbliższych, ale również zastanowić się nad historią tych miejsc, gdzie na przestrzeni wieków pochowanych zostało wielu naszych przodków.
Mimo, iż w źródłach historycznych można znaleźć wzmianki o historii Wytomyśla, parafii wytomyskiej a także o jej 5 kościołach, tak o dziejach naszych cmentarzy wiemy niewiele. Aktualnie parafia wytomyska posiada dwa czynne cmentarze: tzw. stary i nowy cmentarz i dodatkowo cmentarz przykościelny, na którym w 1928 r. pochowany został ks. prob. Hipolit Jurek. Jeszcze w drugiej połowie XIX wieku, jak zaznaczono na mapie wsi pochodzącej z tego okresu, w Wytomyślu istniał tylko jeden cmentarz, pełniący funkcję cmentarza parafialnego. Wcześniej, na tym terenie znajdował się drewniany kościół, wokół którego chowano zmarłych parafian.
Najstarsze wzmianki o wytomyskim cmentarzu, jakie udało się odnaleźć, pochodzą z 1838 r.. Mówią one o tym, iż ówczesne Władze Policyjne nakazały ogrodzenie cmentarza i placu przy kościele. Za powyższe prace, dwa lata później Jakub Janelt z kasy kościelnej otrzymał zapłatę za: rostrzelanie kamieni do cmentarza opasania potrzebnych. Natomiast panowie Piotrowicz, Miszke, Szmatula, Kólinsjki otrzymali wówczas zapłatę za m.in.: gaszenie wapna, wstawianie ogrodzenia i osadzenie bramy cmentarnej. Czy na pewno chodzi tutaj o kamienny mur stojący między starym cmentarzem, a obecną ulicą Kościelną – trudno z tych informacji jednoznacznie to potwierdzić.
Jak powstał tzw. nowy cmentarz
W 1860 r. postanowiono założyć nowy cmentarz. W dniu 6 września tego samego roku Dozór Kościoła w Wytomyślu podpisał umowę z dziedzicem Dóbr Starego Tomyśla, Poncetem, na wydzierżawienie roli o pow. 0,141 ha leżącej naprzeciwko kościoła z przeznaczeniem na nowy cmentarz (ok. 1/3 powierzchni obecnego cmentarza). Na terenie tym wyznaczono cztery grzebalne sektory, rozdzielone jednym gankiem wzdłuż i dwiema w poprzek, wszystkie o szer. 4 m.
Pod koniec XIX w., zapewne z powodu zbyt małej powierzchni nowej nekropoli (w owym czasie do parafii wytomyskiej przynależało 16 miejscowości wraz z miastem Nowy Tomyśl) zaczęto szukać kolejnego terenu na miejsca pochówku. W tej sprawie w dniu 28 maja 1897 r., Dozór Kościoła skierował prośbę do Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego w Poznaniu o pozwolenie na wydzielenie z gruntów plebańskich 0,5 ha działki pod kolejny cmentarz. W odpowiedzi pismem z dnia 28 czerwca Konsystorz odpowiada: […] Szanowny Dozór Kościelny zechce, przeto jak być może, wybrać 2 morgi plebańskiej roli, przy drodze położonej, postarać się o policyjne pozwolenie założenia cmentarza, w uchwałach zaś wyznaczyć z Kasy Kościelnej wynagrodzenie plebani, odpowiadające najwyższej dzierżawie, jaką w okolicy płacić zwykło. W końcu obliczyć należy fundusz na ogrodzenie cmentarza i postawienie krzyża z użyciem funduszu cmentarnego. […] podpis: X Likowski. Z dokumentów źródłowych wynika, iż na gruntach kościelnych nie znaleziono odpowiedniego miejsca na ten cel, jak to określono: […] gdyż poszukiwania okazały, woda znajduje się miałko pod ziemią. Dlatego z porozumieniem się z Patronem Kościoła [Maxem Poncetem] postanowił dozór rozmierzyć drugi cmentarz dotychczasowy, który położony jest na gruncie patrona.[…]. Na tę okoliczność w dniu 28 września 1899 r. sporządzono w języku niemieckim i polskim umowę kupna/sprzedaży: Między posiedzicielami dóbr rycerskich Franciszkiem Poncetem na Starym Tomyślu i katolickim Dozorem Kościelnym w Wytomyśl zawiera się następujący Kontrakt Kupna. § 1. Pan Poncet sprzedaje za siebie i jako pełnomocnik braci swoich, posiedzicieli dóbr rycerskich Hansa Ponceta i Maxa Ponceta z dóbr rycerskich Wytomyśla parcelę niżej we wyciągu katastralnym oznaczonym, jako N° 188 w obszarze 0,1410 ha [działka z istniejącym już cmentarzem] i N° 161 w obszarze 0,2550 ha […] za umówioną cenę kupna jednego tysiąca (1000) marek. Pan Poncet obowiązuje się, celem odpisania wolnych od wszelkich ciężarów sprzedanych parceli albo od Generalnej Komisyi aktu nieszkodliwości dostawić, albo też wierzycieli hypotecznych do uwolnień od ciężaru zniewolić […] Kontrakt podpisali: Prob. dr Sypniewski, Poncet, Reinhold Lanski, Maciej Dudek, Stanisław Szofer i Kazimierz Szofer.
Na potrzeby tej transakcji sporządzono plan sytuacyjny (szkic 1) i rozrysowany plan całego cmentarza z jego starymi i nowymi sektorami (szkic 2). 4 marca 1900 r., Dozór Kościelny (5 osób) z przewodnictwem ks. Sypniewskiego i Reprezentacja parafialna (10 osób) pod przewodnictwem Józefa Maciejewicza ustaliła regulamin dla nowego cmentarza, zawierający m.in. następujące wytyczne:
1) Stara cześć cmentarza ogrodzona jest nowym płotem sztachetowym. Dla nowej części cmentarza ustalone jest ogrodzenie również sztachetowe.
2) Turnus chowania dzieci ustalono na 15 lat, starszych na 20 lat.
3) Cały cmentarz podzielony został na 10 sektorów. Sektor A i A¹ używany nie będzie z wyjątkiem tylko dla grobowców; B i B¹ używany będzie do zapełnienia wszystkich miejsc; C i C¹ przeznacza się na groby dla dzieci poniżej 8 lat; D i D¹ przeznacza się na groby dla dorosłych. Sektor E pozostanie niepoświęcony dla nieochrzczonych dzieci; E¹ pozostanie niepoświęcony dla samobójców.
4) Odstęp między grobami ma wynosić 0,30 m, a szeregi grobów miedzy sobą 0,5m.
Z bliżej niewiadomego powodu w połowie 1900 r. p. Poncet wycofał się z oferty sprzedaży działek. W zamian za to, zaproponował wydzierżawienie ich. Po powiadomieniu o tym fakcie Konsystorza Generalnego, zwrotnym pismem z 23 sierpnia 1900 r., ks. Likowski informuje: Skoro p. Poncet cofa układ zawarty względem parceli roli dominialnej pod cmentarz, a innego odpowiedniego miejsca nie można nabyć, godzimy się na to, aby ofiarowany grunt zadzierżawić. W dniu 6 września 1900 r. na probostwie w Wytomyślu pomiędzy Dozorem Kościoła a Johanem Poncetem doszło do podpisania umowy dzierżawy działki przeznaczonej pod nowy cmentarz. Umowę spisano na 30 lat z roczną dzierżawą za obydwie parcele w kwocie 45 marek, płatnych na dzień 1 października każdego roku. Jeszcze przed nadejściem zimy teren wyrównano i ogrodzono, 1 grudnia przywieziono z sąsiedniego Lwówka słup dębowy do wykonania i postawienia pierwszego w tym miejscu krzyża, który wykonał p. Fabian. Poświęcenie nowej części cmentarza i krzyża nastąpiło 27 grudnia 1900 r. Aktu tego dokonał proboszcz Parafii Wytomyśl – ks. Tadeusz Styczyński. Mimo odzyskania przez Wielkopolskę w 1919 r. niepodległości, akt dzierżawy honorowany był przez kolejnych 9 lat. 21 grudnia 1928 r., wskutek ustawy o reformie rolnej ówczesna Rada Parafialna, na podstawie zezwolenia Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Poznaniu (I. dz. R 16810/28) z dnia 07.11.1928 r., postanowiła teren wykupić. W związku z tym, złożyła p. Maksymilianowi Poncetowi urzędową ofertę wykupienia gruntu. Według ceny urzędowej – 2000 zł za 1 hektar, odpłatność za ten teren, wynosiła 792 zł. Ofertę kupna podpisali ks. prob. Kazimierz Echaust i upoważniony do przeprowadzania parcelacji na teren woj. poznańskiego i pomorskiego Stanisław Juracki. Z bliżej nieustalonych dokładnie przyczyn wynika, iż mimo wielu prób przez 11 lat dla zakupionych przez parafię wytomyską działek, z powodu ciążących na niej hipotek, nie została założona księga wieczysta. Jednym z ostatnich dostępnych dokumentów z 1939 r. jest pismo sołtysa M. Żybury skierowane do ks. K. Echausta: Wytomyśl, dnia 28 lutego 1939 r. […] Donoszę uprzejmie, iż w dniu 3 marca b. r. o godz. 9-tej 30. m. mają się wstawić w Urzędzie Gminy w Nowym Tomyślu wszyscy parcelanci, którzy mają rolę z parcelacji p. Ponceta. Dlaczego nie wiem. Proszę zabrać wszelkie kwity i dokumenty […]. Obecnie teren całego cmentarza figuruje, jako jedna działka ewidencyjna pod nr 195.
W 1935 r. z okazji Święta Lasu, 27 kwietnia zorganizowany został przez szkołę wytomyską „obchód sadzenia drzew”. Na uroczystej Mszy Św. poświecono 48 drzewek, po przemówieniach, ks. Echausta, leśniczego Nowaka i p. Matuszewskiego drzewka zasadzone zostały na obydwu cmentarzach, pl. Wolności i ul. Długiej [nazwy przedwojenne]. Zasadzono wówczas 55 akacji, 11 brzóz i 2 jawory. W listopadzie 1936 r. wybudowana została kostnica. Po wybuchu II Wojny Światowej wiele przydrożnych krzyży i kapliczek zostało przez Niemców zniszczonych, lub z ich polecenia rozebranych. Na szczęście krzyże stojące pośrodku naszych małych nekropoli przetrwały tragiczne czasy okupacji.
Kto jest pochowany na wytomyskim cmentarzu
Wśród wszystkich mogił ulokowanych na naszych cmentarzach, cztery posiadają status grobów wojennych: poległych w czasie Powstania Wielkopolskiego, Stanisława Maćkowiaka i Władysława Wolińskiego oraz ofiary z okresu II Wojny Światowej: Janka Bergera i Władysławy Grocholewskiej.
W 2010 r. na terenie gminy Nowy Tomyśl przystąpiono do dekorowania grobów Powstańców symbolicznymi medalami. Akcję tę, przy wsparciu ówczesnych władz gminnych, zainicjowali regionaliści: Przemysław Mierzejewski i Grażyna Matuszak. W Wytomyślu, uroczystość dekorowania grobów odbyła się w niedzielę 19 września. Mszę Św. w intencji wszystkich Powstańców Wielkopolskich odprawił ks. prob. Wojciech Szałata, dalsza ceremonia kontynuowana była na cmentarzu. Oprócz wymienionych S. Maćkowiaka i W. Wolińskiego, udekorowano groby pozostałych uczestników powstania: Józefa Freilicha, Franciszka Górnego, Michała Grocholewskiego, Romana Hancyka, Stanisława Hofmana, Marcina Kujawy i Jana Walkowiaka. Na bramie cmentarnej umieszczona została imienna tablica z planem umiejscowienia poszczególnych grobów.
Tak jak wielu naszych parafian, w wyniku kolejnych działań wojennych, spoczywa gdzieś na obcej ziemi, tak i nieszczęsny los, ostatniej wojny sprawił, iż nasze cmentarze stały się miejscem spoczynku dla kilkunastu Żydów, którzy przymusowo pracowali w niemieckim obozie pracy Hard (1941 – 1942) w okolicy Wąsowa. Na starym cmentarzu w jego północnej części spoczywa ok. 10 – osób, na nowym po lewej stronie przy kostnicy – 9 osób (potwierdziły to również badania georadarowe). Co najmniej sześciu z nich zostało straconych przez powieszenie. W dniu 19 września 2011 r. na wytomyski cmentarz, z roboczą wizytą przybył naczelny rabin Polski, Michael Schudrich. W spotkaniu tym uczestniczyli m.in. Mieczysław Janas i naoczny świadek tych wydarzeń, Bolesław Lisek.
Na początku drugiej połowy XX wieku trudno było już znaleźć miejsce na nowy pochówek. Staraniem ks. Karola Mazurka, na powiększenie cmentarza wydzielona została kolejna działka, nr 372/2 o pow. ok. 1 ha leżąca tuż za kostnicą. Po założeniu w 1959 r. cmentarza w sąsiednim Wąsowie liczba pogrzebów w Wytomyślu w kolejnych latach zaczęła maleć, tak że niebyło potrzeby korzystać z nowo nabytego terenu.
W latach ok. 1960 zarząd drogowy rozważał kwestię, złagodzenia łuku drogowego między starym cmentarzem a posesjami położonymi przy obecnej ulicy kościelnej nr 21 i 23. Chciano wówczas dla bezpieczeństwa ruchu drogowego rozebrać część cmentarnego muru kamiennego, a położone w tym miejscu groby przenieś w inne miejsce. Prawdopodobnie w obawie przed koniecznością przeprowadzenia ekshumacji i protestami mieszkańców zaniechano tego pomysłu i wprowadzono ruch jednokierunkowy. Pod koniec XX wieku stary cmentarz był coraz bardziej zaniedbany i porośnięty zaroślami. Jego wygląd i estetyka zmieniła się dopiero w 2000 r. kiedy opiekę nad nim, przejął mieszkaniec Wytomyśla – Łukasz Horowski.
W długiej historii Parafii Wytomyśl, posługę kapłańską pełniło wielu księży. Niektórych z nich sami jeszcze pamiętamy. Udzielali nam sakramentów chrztu św. Eucharystii, pokuty, błogosławili nasze małżeństwa, chowali naszych najbliższych. Tych, których znaliśmy i tych, których nazwiska bądź tylko imiona udało się odnaleźć w archiwach było 27. Z tymi bezimiennymi było na pewno kilkadziesiąt osób. Ilu z nich spoczęło na wytomyskiej ziemi tego niestety nie wiemy.
Oprócz proboszczów – ks. Hipolita Jurka (cmentarz przykościelny), ks. Karola Mazurka, ks. Zygmunta Stachowskiego (nowy cmentarz), na starym cmentarzu pochowany był ks. Jan Krzemieniewski. Świadectwem tego jest zachowana po dzień dzisiejszy tablica nagrobna. Ks. Krzemieniewski przez ponad 60 lat na przełomie XVII i XVIII w., pełnił funkcję proboszcza. Z przekazu ustnego wiadomo, iż na starym cmentarzu znajdował się również grób ks. Reinholda Myllera. Ks. Myller swoją posługę kapłańską w Wytomyślu sprawował od 1866 r. Zmarł nagle w dniu 6 maja 1896 r. Możemy tylko żałować, że nasi przodkowie jak i również dawni proboszczowie parafii Wytomyśl, nie dołożyli wszelkich starań o to, aby groby te, jako świadectwo naszej historii, zachowały się do dnia dzisiejszego.
Opisując cmentarze leżące na obszarze Parafii Wytomyśl, należy wspomnieć również o pięciu cmentarzach ewangelickich położonych w Kozich Laskach, Lipce Małej, Lipce Wielkiej, Róży i Starym Tomyślu. Spoczywające tam osoby, były dawnymi mieszkańcami tych terenów i mimo innego wyznania integrowali się z lokalną społecznością. Może warto w listopadowy dzień odwiedzić i te zapomniane cmentarze, czy nawet zapalić znicz. Jeżeli chcemy, aby polskie cmentarze, których tak wiele rozsianych jest po całym świecie były szanowane, to sami szanujmy miejsca wiecznego spoczynku ludzi innych wyznań czy narodowości.
Źródła:
Archiwum Parafii Wytomyśl
Kronika Szkoły Podstawowej w Wytomyślu
http://oledry.pl/
Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa: Orędownik na powiat nowotomyski 1935.04.25 Nr 48; Kuryer Poznański 1896.05.08 Nr 107
Wykaz osób, których relacje wykorzystano w opisie: Mieczysław Janas, Błażej Lipiecki, Sobieraj Danuta, informacje własne.