Olędry Nowotomyskie

Artykuł – juz drugi z cyklu – napisany w ramach pracy habilitacyjnej dra Piotra Szwieca pt. ?Równina Nowotomyska – elementy regionalnej architektury i krajobrazu”, któremu towarzyszy otwarcie wystawy „Architektura regionalna Ziemi Nowotomyskiej”  w Miejskiej i Powiatowej Bibliotece Publicznej zawierająca: projekty, grafiki, fotografie i rysunki. Artykuł jest uzupełnieniem wykładu i wystawy będącej podsumowaniem kilkuletnich badań naukowych dotyczących tematu: Architektura regionalna – projekty elementów architektury i układów krajobrazowych identyfikujących ?Równinę Nowotomyską„. Artykuł zawiera też propozycje projektowe do zrównoważonego rozwoju przestrzennego regionu nowotomyskiego. Wykład odbył się w Miejskiej i Powiatowej Bibliotece Publicznej 29 kwietnia 2009 roku. Na wystawie były prezentowane prace dra Piotra Szwieca będące podsumowaniem kilkuletnich badań naukowych dotyczących tematu habilitacji oraz propozycje projektowe do zrównoważonego rozwoju przestrzennego regionu nowotomyskiego. W ramach realizacji tego tematu stworzony został internetowy katalog architektury regionalnej, pt. „Katalog Architektury Regionu Nowotomyskiego„, na stronie tej jest publikowany materiał pozyskany podczas przeprowadzonych badań naukowych. Poprzedni artykuł miał tytuł Krajobraz i architektura regionalna Równiny Nowotomyskiej.

---

W wyniku kolonizacji średniowiecznej, podczas której założono Sątopy, powstawały wsie na obrzeżach istniejącej wtedy puszczy. Zagospodarowywano ziemie położone na obrzeżu już wcześniej zagospodarowanych terenów. Środek tego kompleksu leśnego to miejsce zbliżone lokalizacją do terenów obecnego miasta Nowego Tomyśla. Jak widać z analizy map, zdjęć lotniczych i satelitarnych, wsie średniowieczne zakładano na wykarczowanych i często wypalonych byłych terenach leśnych (stąd nazwa wsi Porażyn). Mamy tu do czynienia z przekształcaniem krajobrazu z dzikiego w rolniczy w sposób sukcesywny, a nie wyrywkowy. Ten system był stosowany z powodzeniem przez całe średniowiecze, ale i później w czasach rozwoju folwarku. Warunkowały to możliwości komunikacyjne i organizacyjne ówczesnych społeczności. W czasach gospodarki trójpolowej koniecznym było, aby chłopi zamieszkiwali blisko obrabianych pól, a i pola były położone blisko siebie, najlepiej we wspólnych niwach. Na Równinie Nowotomyskiej do tak powstałych wsi należy zaliczyć wsie: Sątopy, Bukowiec, Stary Tomyśl, Wytomyśl, Boruja (wieś) i położoną na skraju ówczesnej puszczy i opodal Równiny Nowotomyskiej wieś Porażyn. Przy czym ciągłość gospodarki zachowała się we wsiach: Bukowiec, Stary Tomyśl, Wytomyśl, Porażyn i w nich też powstały folwarki. Dwie pozostałe wsie Sątopy, Boruja (wieś), zostały wtórnie zasiedlone na prawie holen-derskim w XVIII w. i w obydwu tych wsiach zachował się pierwotny układ pól, wynikający z metody pozyskania ich w wyniku karczunku. Wszystkie osady są wsiami zwartymi z położonymi dookoła nich rozłogami pól.

Sątopy to wieś pierwotnie zamieszkana przez ludność pochodzenia polskiego, która została zasiedlona przez osadników pochodzenia niemieckiego i wyznania ewangelickiego. Wieś najprawdopodobniej uległa wyludnieniu pomiędzy rokiem 1728 a 1736, [1. Według księgi parafialnej parafii Wytomyśl z lat 1664-1734, znajdującej się w zbiorach Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Nowym Tomyślu, zapisy dotyczące Sątop urywają się w roku 1772. Wcześniejsze zapisy dotyczą polsko brzmiących nazwisk, a ostatnie brzmią tak: 1724 Małgorzata Srąkuska z Sąntopi, Krzysztof Leta z Sąntopi, 1725, 7 April, Michał Kęsy z Sontop, 1727 Regina Sczecko [z] wsi Sąntopi (uwaga – zachowano oryginalną pisownię).] w którym nastąpiła ponowna jej lokacja tym razem na prawie holenderskim [2. Według tłumaczenia na język niemiecki aktu lokacyjnego dokonanego w roku 1851 „Grund privilegium für die Gemeinde Sontop vom 13, den December 1736”, znajdującej się w zbiorach M i P B P w Nowym Tomyślu.]. Krótka – 8 letnia przerwa, która występuje pomiędzy ostatnim zapisem polsko brzmiącego nazwiska pierwotnego mieszkańca Sątop a pojawieniem się osadników, może oznaczać, że w tym okresie wioska została opuszczona lub jej mieszkańcy wymarli. Zdarzenie to ma z pewnością wiele wspólnego z negatywnymi skutkami wojny północnej, a bezpośrednią przyczyną może być klęska elementarna (głód lub zaraza). Ponowna lokacja odbyła się na prawie holenderskim i wiąże się z drugą falą tych lokacji na Równinie Nowotomyskiej. [3. Pierwsza fala została wywołana skutkami potopu – wojny szwedzkiej z lat 1655 – 1660 i rokoszu Lubomirskiego, 1665 – 1668r., które zrujnowały tą część Wielkopolski. Podczas potopu spalony został Kościan i Trzciel, tzw. pustki (pola nieuprawiane) wynosiły szacunkowo dla powiatu kościańskiego ok. 50 %. Topolski J., red., praca zbiorowa, Dzieje Wielkopolski tom I (do roku 1793), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969, str. 713. Lokowano wtedy w parafii Wytomyśl: wsie Sękowo 1700, Paproć i Glinno 1701, Przyłęk 1704. Pelczyk A., Budownictwo olęderskie na równinie nowotomyskiej, Seria Monograficzna – Budownictwo Ludowe w Polsce, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Sanok – Lednica 2002, str. 41-42. Druga fala lokacji wiąże się ze skutkami wojny północnej z lat 1703 – 1712, w wyniku, której najbardziej spustoszona została północna i zachodnia część Wielkopolski oraz okolice Poznania. Topolski J., red., op. cit., str. 714. Lokowano wtedy w parafii Wytomyśl: wsie Sątopy1736, Nowa Róża 1765, Chmielinko 1776, i prawdopodobnie Lipka Mała, Pelczyk A., op. cit., str. 41-42] Lokacja została dokonana przez Mariannę Szołdrską z Unrugów, właścicielkę dóbr Wytomyskich [4. Wcześniej dobra Wytomyskie należały po kolei do rodów: Unrugów, Opalińskich i Ostrorogów]. Wszyscy nowi osadnicy byli pochodzenia niemieckiego i wyznania ewangelickiego, nie możliwym jest jednak ustalenie skąd przybyli.
Olędrzy wbrew swoim zasadom w tym przypadku zachowali charakterystyczny dla wsi lokacyjnych układ urbanistyczny i krajobrazowy. Zachowanie tego typowego dla wsi lokowanych w średniowieczu układu przestrzennego powoduje, iż wieś Sątopy jest wsią wyjątkową i nietypową. Nowi osadnicy w dużej części zachowali istniejącą sieć dróg i pierwotny sposób ustawiania budynków mieszkalnych szczytem do drogi. Można zakładać, że przyczyną takiego odmiennego od innych wsi olęderskich urządzenia przestrzeni była, stosunkowo krótka przerwa w zasiedleniu wioski i zachowana przynajmniej część tkanki architektonicznej. Wieś posiada, tzw. kształt wrzecionowy, zwany także owalnicą. Są tam dwie główne drogi, które tworzą swoiste wrzeciono, czyli pierwotny plac wspólny, nazywany w Wielkopolsce półwsią, na południu Polski nawsiem, a na Mazowszu wągrodą. Przestrzeń ta była pierwotnie niezabudowana [5.Najbliższą średniowieczną wsią wrzecionową również powstałą na wskutek karczunku, a posiadającą pusty niezabudowany plac wspólny – jest wieś Porażyn. Można, więc tam zobaczyć jak taki plac wyglądał pierwotnie] , a kierunek jej ustawienia w terenie był zależny od przebiegu strumienia, (jeśli taki występował) i lokowany w zagłębieniu terenu – niecce. I tak to też ma miejsce w przypadku omawianej wsi. Na placu jak pierwotnie we wszystkich wsiach wrzecionowych znajduje się do dzisiaj staw, który kiedyś pełnił funkcje poidła dla zwierząt i zapasu wody do celów gaśniczych.

Niegdyś cała wieś otoczona była płotami, postawionymi od zewnętrznej strony gospodarstw, poza stojącymi tam obecnie stodołami. Na końcach wrzeciona montowano bramy, które zamykano by chronić w nocy przed dzikimi zwierzętami spędzane na półwieś stada zwierząt hodowlanych [6.Burszta J., Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej, Ossolineum, Wrocław 1958, str. 58.]. Warto mieć na uwadze, iż zagrożenie to potęgowała bliskość lasów, które otaczały rozłogi pól.
Całość założenia zamykała droga zwana zapłociem, która jak wskazuje jej nazwa przebiegła za zewnętrznym płotem okalającym wieś. Droga ta w Sątopach jest szczególnie regularna, co można uznać za cechę wyróżniają spośród innych wsi owalnicowych z regionu. Wsi, które pozostały polskie i katolickie. Podobna droga istnieje w pobliskim Bukowcu, jest jednak nieregularna i wykształcona tylko z jednej strony wsi. Sątopskie zapłocie wpisuje wieś w dość regularny prostokąt nie całkowicie jednak domknięty. Interesujące jest, że obejmuje ono również gospodarstwa położne poza półwsią, które najprawdopodobniej nie istniały przed lokacją olęderską. Można z tego wyciągnąć wnioski, że drogę tę wytyczyli olędrzy.
Wrzeciono rozciąga się z północnego – wschodu na południowy – zachód, jest częściowo zabudowane budynkami mieszkalnymi, zlokalizowanymi na jego krańcach. Były to najprawdopodobniej, jak w przypadku innych tego typu wsi, zabudowania biedniejszych chłopów zagrodników i rzemieślników nieposiadających własnej ziemi uprawnej lub posiadających jej niewiele. W przypadku Sątop świadczą o tym skromne zabudowania gospodarcze w tych zagrodach.
W części środkowej zachował się, aż do początku XX w. duży prostokątny plac wspólny. Zbudowano na nim w 1908 r. kościół p.w. św. Andrzeja Boboli, budynek pastorówki oraz szkołę parafialną. Nastąpił, więc proces zanikania przestrzeni wspólnej, ściśle związany ze zmianami, jakie zaszły na wsi. Zaniechanie gospodarki na niwach i wprowadzenie czynszu od wydzielonych w jednym kawałku pola gospodarstw, jak miało to miejsce w przypadku sątopskich olędrów, znacznie zmniejszyło zapotrzebowanie społeczności na wspólną pracę. Wybudowanie indywidualnych budynków inwentarskich i wykopanie własnych studni to kolejny czynnik, który umożliwił rezygnacje z użytkowania tej przestrzeni. Na tym placu w odróżnieniu od placów miejskich nigdy nie istniał handel, dlatego też po wygaśnięciu funkcji gospodarczych stał się on mieszkańcom zbędny. Pozostawiono jedynie plac przykościelny, jako miejsce wspólnych zgromadzeń religijnych. Choć plac wokół budynku świątyni zwykle nazywany jest cmentarzem, w przypadku Sątop nie był on nigdy miejscem pochówku. Nie zmienia to jednak głęboko kulturowo zakorzenionego znaczenia tego terenu, jako miejsca świętego . [7.Cmentarz katolicki był lokalizowany w pobliżu kościoła, najlepiej parafialnego stąd pierwotnych mieszkańców Sątop grzebano zapewne na cmentarzu parafialnym w Wytmyślu, znajdującym opodal kościoła na terenie półwsi. ]
Bezpośrednio z krajobrazem naturalnym, w którym powstała ta osada, wiąże się nazwa miejscowości, która ma źródłosłów topograficzny. Nazwa ta powstała z dużym prawdopodobieństwem na skutek przeniesienia nazwy pobliskiej topieli (bagna). ?Sątopią” nazywano pobliskie grzęzawiska, znajdujące się głownie na miejscu niżej położonych pól i łąk. Dzisiaj na tych polach pozostałością po mokradłach są okresowe, pojawiające się wiosną błota. Grzęzawiska zniknęły na skutek obniżenia lustra wody gruntowej. Zostało to spowodowane wycięciem pierwotnych lasów i intensywną melioracją z końca XIX w. Nazwa Sątopy może też pochodzić od nazwy miejsca gdzie spływa woda ?sątop” (wieś rozciąga się wzdłuż naturalnego cieku wodnego, niegdysiejszego strumienia obecnie wysychającego latem kanału). Istnieje też potoczne wyjaśnienie nazwy od ?są topy” – są bagna. Nazwa ta w dziejach miejscowości miała różne warianty, co do rodzaju (Sątop, Sątopia), i co do liczby (Sątop, Sątopy), oraz przeróżne rodzaje zapisu (w samej Księdze Parafialnej Wytomyśla występuje w kilku wariantach) [8. op. cit., ? księga parafialna parafii Wytomyśl z lat 1664-1734″, występują w niej warianty nazwy: Sąntopia, Sontop, a nawet Szantop.]. Nazwy niemieckie są fonetycznymi substytucjami.[9.Rutkiewicz M., Toponimia środkowozachodniej części województwa wielkopolskiego, Wyd. Poznańskie, Poznań 2002, str. 226-227. Fonetyczna substytucja – dosłownie: zgodne z wymową zapożyczenie, podstawienie, zastąpienie. Słownik języka polskiego PWN, 2004. ]

W obecnym układzie wsi nic nie wskazuje na istnienie przed lokacją olęderską folwarku. Jest to kolejną cechą odróżniającą Sątopy od pozostałych wsi wrzecionowych regionu: Bukowca i Wytomyśla, w których doszło do jego wykształcenia.
Rozłogi pól tej wsi ograniczone są lasami i do dzisiaj oddają charakter, jaki posiadały niedługo po pierwotnej średniowiecznej lokacji. Wieś jest położona w niecce byłego strumienia na terenie równinnym. Na południowy – wschód od wsi znajduje się płaskowyż wyniesiony w stosunku do najniższych pól znajdujących się na zachód od wsi o około 10 m. Ta właśnie część zachodnia graniczy z wsią Paproć. Tereny te tak jak pola Paproci były przed kolonizacją olęderską bagniste. Płynęły też tutaj liczne lokalne strumienie. Dzisiaj w wyniku kilkusetletniej intensywnej gospodarki rolnej okolica ta została znacznie osuszona i pocięta siecią rowów melioracyjnych i kanałów. Tą część rozłogów sątopskich zajmują łąki. Od reszty pól należących do Sątop oddziela je wydma porośnięta sosnowym lasem. Łąki te, choć przyległe do wsi Paproć z racji przynależności są zwane sątopskimi łąkami. Jest to teren okresowo podmokły, na którym jak twierdzą starsi mieszkańcy obu wsi, jeszcze w latach 50-tych XX w można było zimą po zamarzniętym rozlewisku ze wsi do wsi przejechać na łyżwach.
W Sątopach funkcjonowały dwie karczmy [11. Kraft A., …Und dazwischen Neutomischel, Lentz Druck Berlin 1998, plan, str. 32.] . Znajdowały się one na krańcach wrzeciona. Jedna na południu przed rozwidleniem dróg, a druga na północy na samej półwsi. Konieczną do sprawnego funkcjonowania osady infrastrukturę techniczną tworzyły: kuźnia, wolnostojące piece chlebowe i wiatraki. Budynek kuźni, który zachował się do dzisiaj, stoi na froncie ostatniej działki, na północy wsi, a właściwie za wiejskimi zabudowaniami. Lokalizacja ta jest zgodna z obowiązującymi w czasach budowy tego budynku wymogami bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Sam budynek jest znacznie oddalony od zabudowań mieszkalnych, co było regulowane ścisłymi przepisami sformułowanymi przez władze rejencyjne Księstwa Poznańskiego [12. Rozporządzenia władz rejencyjnych Księstwa Poznańskiego z 23.02.1826 roku nakazywały zachowywać odległość od zabudowań nie mniejszą aniżeli 20 prętów. Krawczak Cz., Prawo budowlane na ziemiach polskich od połowy XVIII wieku do 1939 roku, Uniwersytet Im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Prace Wydziału Prawa nr 69, str. 66.]. Wolnostojące piece chlebowe posiadała większość gospodarstw, a a zwłaszcza te bogatsze. Piece lokalizowano również zgodnie z obowiązującymi przepisami za budynkami gospodarczymi w sadzie pomiędzy stodołą a zapłociem. Do dzisiaj zachowały się nieliczne [13. Ibidem, str. 66.]. Wiatraków było 6 i stały na polach położonych wyżej od wsi, przy drodze prowadzącej do Bukowca (na południowy – wschód) [14. Doskonale są widoczne na mapie niemieckiej Messtischblatt, Arkusz nr 3663 Wonsowo, Wąsowo z roku 1892, w skali 1: 25 000]. Dzisiaj nie ma po nich najmniejszego śladu. Mieszkańcy Sątop w czasie okupacji hitlerowskiej, wybudowali strzelnicę. Pozostałości tej konstrukcji w postaci ceglanego muru, tzw. kulochwytu i płytkiego rowu znajdują się za wiejskim cmentarzem. Wszystkie te obiekty wraz ze zmianami sposobu życia i gospodarowania stały się zbędne i ulegają w różnym tempie likwidacji.
Każda z wsi olęderskich posiada własny cmentarz, zlokalizowany w jej pobliżu, najczęściej na pagórku. W przypadku wsi zwartych zawsze zlokalizowany poza zabudowaniami. Sątopski cmentarz, który nadal jest użytkowany, znajduje się na południe od wioski. Rosną na nim kilkusetletnie przepiękne dęby, które mogą pamiętać czasy, gdy cmentarz został założony.
Rozplanowanie zagród, posiadających starsze budynki, wykazuje też cechy typowe dla wsi o średniowiecznym rodowodzie. W zagrodach tych budynki mieszkalne zlokalizowane są szczytem do drogi. Takich budynków zachowało się kilka, a najstarszy pochodzi z roku 1808 [15. Data 1808 wg datowania na belce – natomiast Pelczyk A., op. cit., str. 24.- podaje rok 1807.]. Można na tej podstawie mniemać, iż jest to pierwotny układ zagród, przeniesiony z układu, jaki był przed lokacją olęderską. Tak charakteryzuje taką chałupę Antoni Pelczyk […] ?w XVII w typowa chałupa wielkopolska była budynkiem wolnostojącym na siedlisku, wąsko frontowym, zwróconym szczytem do drogi. […] z wejściem do sieni przez podcień wsparty na trzech słupach.” [ 16. Pelczyk A., Kierunki rozwoju chłopskiego budownictwa mieszkalnego wsi wielkopolskiej – studium proporcji, Studia Lednickie tom III, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Poznań- Lednica 1994, Str. 30] Z kliku stojących szczytem do drogi chałup żadna nie jest wąskofrontowa i żadna nie ma podcienia, ale też najstarsza z nich jak już wspomniano pochodzi z początku XIX w., więc możemy mówić tylko o przeniesieniu na nie starszego sposobu sytuowania. Budynki budowane od około połowy XIX w są już sytuowane szerokim frontem i  kalenicą równolegle do drogi [17. Takiego sposobu lokalizacji budynków mieszkalnych w miastach i na przedmieściach wymagały rozporządzenia władz rejencyjnych Księstwa Poznańskiego już od 21.09.1826 roku. Zabraniały one budowania tam domów ze szczytem zwróconym ku ulicy i nakazujące przebudowę (w razie remontu) już istniejących z dachem prostopadłym do drogi na równoległy. Sątopy, jako wieś one nie obowiązywały stąd dopiero budynki z 2 połowy XIX w stoją równolegle do drogi. Krawczak Cz., Prawo budowlane na ziemiach polskich od połowy XVIII wieku do 1939 roku, Uniwersytet Im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Prace Wydziału Prawa nr 69, str. 68.]. Niektóre budynki położone poza półwsią, przy głównej drodze, też mają zachowany układ szczytowy, choć mało prawdopodobne, aby te działki były zabudowane przed powtórną lokacją. Dzisiaj jednak trudno stwierdzić, kiedy zostały one zagospodarowane. Na zachowanie w nich takiego układu mogło mieć wpływ ich peryferyjne (gorsze) położenie. Lokalizacja i jakość budynków gospodarczych tam zachowanych sugeruje, iż zamieszkiwali je biedniejsi gospodarze niż mieszkający w ścisłeym centrum wsi.
Budynki mieszkalne posiadają różne proporcje w zależności od okresu ich powstania. Budynki starsze niezależnie od sposobu ich ustawienia są w konstrukcji drewnianej wieńcowo – słupowej, łączonej na węgłach na rybi ogon, z słupami, na których są łączone belki w dłuższych ścianach, oraz przy otworach drzwiowych. Są to budynki parterowe, szerokofrontowe, z deskowanym szczytem, obitym deskami w układzie pionowym. Obecnie kryte dachówką lub blachą, pierwotnie zapewne słomą lub trzciną. Dachy są zawsze dwuspadowe, symetryczne i tylko sporadycznie pojawia się dach asymetrycznie postawiony na budynku – o osi dachu przesuniętej ku elewacji frontowej w celu utworzenia okapu, o kącie 40 – 450. Krokwie oparte na przestających poza lico ściany belkach stropowych. W szczycie widoczna jest końcówka drewnianego podciągu – nośnej belki stropowe, ustawionej niesymetrycznie na długości ściany (w odległościach 1:2). Co jest związane z planem chałupy – zwykle półtora traktowym, czasem dwutraktowym.

Nowsze budynki są już wszystkie murowane, te z połowy XIX w zachowują proporcje i wygląd wcześniejszych budynków drewnianych, mają również deskowane szczyty i nie posiadają ozdób na elewacjach. Spotyka się jednak ozdobne wykończenia okapów i łączenia szczytu dachu ze ścianą parteru, przy użyciu deski o krawędzi wycinanej faliście [18. Podobny sposób wykańczania krawędzi dachów, dołów deskowanych szczytów dachowych spotyka się we wszystkich wsiach olęderskich i dotyczy to budynków z przełomu XIX w i XX w. Bardzo podobny wzór jest też wycięty na deskach – fartuchach wykańczających dolne krawędzie płyt czołowych w balkonach kościoła wybudowanego przez olędrów – ewangelików w Glinnie, a obecnie jest to rynek w Nowym Tomyślu, czyli Plac Chopina. ] . W przypadku niektórych trudno dociec, jaka jest właściwie konstrukcja ich ścian i co się kryje pod tynkiem. Dachy tych obiektów mają szczyty deskowane z dodatkowymi wejściami na poddasze. W większości przypadków szczyty te są wysunięte poza lico ściany od 10 – 60 cm.
Dopiero budynki budowane od końca wieku XIX w. ulegają znaczącym przemianom. Są do domy całkowicie murowane, z murowanymi szczytami. O znacznie większych gabarytach. Domy te często posiadają 2 mieszkania, przeznaczone dla rodziny gospodarza i emerytowanych rodziców, tzw. „wydbanek”. Zwykle występuje tam też użytkowy strych, często podwójny, który jest odpowiednikiem trempla w budownictwie gospodarczym.
Zarówno do budynków drewnianych, jak i murowanych często dobudowywano ganki – altanki tzw. „antreiki”, kryte dachówką, o drewnianych ścianach w górze ażurowych i dołem pełnych, często z drzwiami na zewnątrz. Ganki te dostawiano do ścian frontowych i od strony podwórka. Te ustawione od frontu były reprezentacyjne, a zlokalizowane od podwórka gospodarcze. Ich dachy miały mniejsze spadki niż dach budynku mieszkalnego. Co w przypadku budynku z podwyższonym strychem, oznaczało, iż kalenica altanki mieściła się pod wysokim okapem dachu budynku. Altanki te często posiadają wiele ozdób i ornamentów wykonanych w drewnie. Są to ozdobne kraty z drewnianych listew, wykończenia krawędzi belek konstrukcyjnych, i wspomniane już wycinane na krawędziach deski. Większość motywów zdobniczych jest geometryczna, niekiedy są to organiczne płynne wzory inspirowane kształtami roślin. Nie zachowały się typowe dla olęderskich domów z wsi rozproszonych okiennice, tylko w przypadku jednego obiektu, murowanego z połowy XIX w stwierdzono występowanie haków do okiennic. Były one zamontowane przy oknach skrzynkowych, o proporcjach 4 : 5 z lekkim łukiem na górze.
Dachy wszystkich typów budynków i to zarówno mieszkalnych, jak i gospodarczych nie posiadają facjat, te pojawiają się dopiero w obiektach, z kompleksu kościelnego i budynkach z okresu międzywojennego.

Całość tego budownictwa posiada cechy typowe do architektury olęderskiej wsi rozproszonych z równiny Nowotomyskiej.
Zupełnie inne, choć też interesujące są obiekty wybudowane na początku wieku XX w centralnej części wsi. Są to kościół wybudowany w latach 1906-1908, pastorówka i budynek szkoły parafialnej o wyraźnych cechach wspólnych. Pewną analogię stylistyczną można znaleźć dopiero w oddalonej o kilka kilometrów wsi Wąsowo, w której znajduje się kompleks jednorodnych stylistycznie budynków z przełomu wieku XIX w i XX w. Budynki te mają kopertowe dachy z okienkami w kształcie półelipsy. W pastorówce i szkole parafialnej dachy posiadają dodatkowe szczyty umieszczone niesymetrycznie. Pastorówka ma ogród zimowy, o drewnianej konstrukcji, z dużymi wielodzielnymi oknami z łukami. Również do byłej szkoły parafialnej prowadzi przedsionek, rodzaj zabudowanego ganku o wielodzielnych oknach.
Układ budynków gospodarczych w poszczególnych gospodarstwach jest bardzo przejrzysty i klarowny. Budynki mieszkalne stoją od frontu działki, w większości kalenicą równolegle do drogi. Najczęściej, z uwagi na wąskie (będące prawdopodobnie pozostałością po szczytowym ustawieniu domów) fronty działek, budynki gospodarcze takie jak chlewy, stajnie i obory znajdują się po jednej stronie działki, wzdłuż jednego z jej boków. Drugi bok zamyka budynek sąsiada. Na działkach szerszych pobudowano je po obydwu stronach. Stodoły stoją z tyłu posesji, zamykają ją od strony zapłocia. Niestety w sytuacji, gdy znaczna część obecnych właścicieli nie zajmuje się rolnictwem, obiekty te ulegają systematycznej degradacji. Niektóre z nich są rozbierane (głównie na opał). Podobny los grozi też innym budynkom gospo-darczym, a zwłaszcza najstarszym drewnianym, stanowiącym łatwe źródło opału.
W rzucie budynki gospodarcze mają proporcje wydłużone. Różne w zależności od potrzeb i możliwości finansowych gospodarza, który je zbudował.
Liczne budynki drewniane i murowane posiadają charakterystyczny dla omawianego regionu rodzaj wysokiego poddasza, nadwieszonego w stosunku do ścian parteru, zwany tremplem. Występował on w gospodarstwach zajmujących się uprawą chmielu [19. Ilość plantacji chmielu można zaobserwować na mapie niemieckiej Masstischblatt, Arkusz nr 3663 Wonsowo, Wąsowo z roku 1892, w skali 1: 25 000], na budynkach gospodarczych, najczęściej chlewach, oborach, stajniach, a rzadziej w stodołach, niekiedy również w budynkach mieszkalnych. [20. Pelczyk A., Budownictwo olęderskie na równinie nowotomyskiej, Seria Monograficzna – Budownictwo Ludowe w Polsce, Sanok – Lednica, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, 2002.]
W inwentarskich całkowicie murowanych budynkach z końca XIX w. i 1 połowy XX w., stosowano wysokie poddasze, co stanowiło rozwinięcie trempla. Można w ich konstrukcji zaobserwować różne formy przejściowe, a są to: murowany parter z drewnianymi szczytami oraz murowany parter i murowane szczyty, obydwa typy z drewnianym trempelem. Ostateczną formą jest budynek w całość murowany, i to najczęściej z czerwonej cegły, bez tynku. W budynkach starszych z całkowicie drewnianym tremplem, zarówno szczyty jak i przewieszona poza lico ściany ścianka kolankowa poddasza są obite prostymi pionowymi deskami. W obydwu ściankach kolankowych budynku znajdują się liczne drzwi na zawiasach listwowych. Drzwi mają wysokość prawie całej ścianki, i służyły pierwotnie do wietrzenia poddasza w procesie suszenia chmielu. Późniejsze całkowicie murowane budynki są konstruowane w ten sam sposób, ale z tą różnicą, iż ściana kolankowa została wymurowana w licu ściany parteru. Budynki te są całkowicie murowane, z równie wysokim poddaszem i podobnymi drzwiami wentylującymi w murowanej ściance kolankowej. Posiadają wyraźnie zaznaczony gzyms oddzielający kondygnacje, ułożony z fryzu kostkowego, często bardziej rozbudowany o rząd ukośnie układanych cegieł.
Budynki mają ściany parteru murowane w pełnej grubości z czerwonej palonej cegły, ale są też obiekty, w których zastosowano konstrukcje słupową z wypełnieniami z cegły. Słupy są ceglane i łączą je łuki, pod którymi wstawiono cieńsze, a więc oszczędniejsze w zużyciu materiału ścianki z cegły.
Dach jest przewieszony na krokwiach, kryty dachówką różnych typów, ale najczęściej jest to karpiówka. Zdarza się, iż kładziona jest, w sposób bardzo oszczędny, na tzw. gont, czyli pojedynczo bez zakładek w rzędach, ale pomiędzy dachówki są wkładane cieniutkie gonty, lub listewki.
Okna są z uwagi na funkcje obiektu w częściach inwentarskich małe, a w pomieszczeniach gdzie wymagana jest większa ilość światła, takich jak warsztaty czy paszarnie, zdecydowanie większe. Okienka najczęściej stalowe lub żeliwne, wielodzielne, z uchylną jedną kwaterą, w proporcjach zbliżonych do 2 : 3, z reguły sklepione łukiem odcinkowym.
Drzwi do budynków gospodarczych wykonywano w prostej konstrukcji ryglowej. O proporcjach różnych zależnych od rodzaju pomieszczeń, jakie zamykają. Większe, przejezdne w proporcjach zbliżonych do kwadratu, a mniejsze tylko przechodnie najczęściej 1 :1 i/ lub 1 : 2. Otwór drzwiowy jest z góry wykończony łukiem odcinkowym i taki kształt mają też skrzydła drzwi. Są one wykonane z prostych desek ustawionych pionowo, zawieszone na stalowych zawiasach listwowych, które często posiadają ozdobne zakoń-czenia.

Detal stosowany w budynkach mieszkalnych i gospodarczych starszych, a zwłaszcza drewnianych jest bardzo skromny, ogranicza się do koniecznego minimum. Często jedyne zdobienia pojawiają się poza już wcześniej wymienionymi ozdobnymi deskami we wzorach umieszczonych na drzwiach wejściowych, i w postaci profilowań belek stropowych w pomieszczeniach (najczęściej w izbie głównej). Obiekty młodsze, zwłaszcza budynki mieszkalne początku XX w. posiadają bogatą eklektyczną dekorację wykonaną w tynku. Są to ryflowane opaski dookoła okien, gzymsy, boniowana [21. Boniować, czyli ozdabiać ścianę budowli kamiennej lub tynkowanej rodzajem rowkowania, zwykle o rysunku geometrycznym. Słownik języka polskiego PWN – wersja 1.0, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A. 2004], którymi wykończone są narożniki budynków oraz poziome ryflowania i dekoracje sztukatorskie związane z tektoniką budynku np. tympanony nadokienne trójkątne lub łukowe. W budynkach mieszkalnych zastosowano otwory okienne prostokątne wykończone na górze prosto lub lekkim łukiem (tzw. łukiem odcinkowym), w strefie poddasza często pełnym łukiem. Układ zawsze wertykalny, czyli prostokąt ?stojący”. Proporcje okien są zróżnicowane z przewagą zbliżonych do 2 : 4 lub 2 : 3. Okna mają złożone podziały i są podzielone za pomocą elementów stolarki okiennej, na mniejsze szyby. Najprostsze to okna czterodzielne, dwuskrzydłowe o czterech szybach zbliżonych do kwadratu, rozwierane z poprzeczką na wysokości najczęściej 2 : 1, (w jednym przypadku w połowie wysokości). Często o dodatkowym podziale, w którym poziome szczebliny dzielą dolne kwatery na dwie części. Wtedy są to okna sześciodzielne, o szybach w proporcjach zbliżonych do kwadratu. Najczęściej stosowano okna skrzynkowe, ale większe, np. w sali byłej gospody były oknami ramowymi, pojedynczymi. W tym okresie nie stosowano już okiennic. Stolarka okien była od bardzo prostej do bogato zdobionej. Elementy zdobnicze to profile i wręby w porzeczce okna oraz elementy snycerskie, które umieszczano przede wszystkim w tzw. krzyżu okna. Choć często kanelowana lub płaskorzeźbiona była cała listwa przy-mykowa okna. Ozdoby te często nawiązywały do detali architektonicznych np. kolumienek, pilastrów, a czasem były to stylizowane elementy roślinne, najczęściej liście.

Zachowane drzwi wejściowe wykonane są w konstrukcji ramowo płytowej, od najprostszych niezdobionych w starszych budynkach do w rożnym stopniu ozdobnych znajdujących się w gospodarstwach niegdyś bogatszych, a wykonywanych od końca XIX w. Te ostatnie posiadają bardziej rozbudowana eklektyczną dekorację snycerską, o różnej w formie. Najczęściej występują drzwi dwuskrzydłowe wielopolowe z naświetlem, z podziałem skrzydła drzwi na 3 do 4 równych płycin w pionie, o proporcjach zbliżonych do 3 : 5 i samych drzwi 3 : 4 lub 4 – 4,5 : 7. Nowsze z początku XX w. są również dwuskrzydłowe i mają proporcje 1 : 2 z naświetlem, a same drzwi 2 : 3 i ?. Podzielone na dwie nierówne płyciny, z których wyższa jest większa.
W istniejących obecnie ogrodzeniach drewnianych niewiele zachowało się elementów oryginalnych. Spowodowane jest to nietrwałością materiału. Obecnie stojące płoty są w większości wykonane po 1945 roku, więc w większości nie nawiązują do tradycji olęderskich. Przykładowo jeszcze w 2006 roku stary płot domu przy ulicy Kościelnej posiadał interesująco podcięte i zaokrąglone końcówki sztachet, lecz w wyniku remontu zastąpiono je sztachetami prostymi, bez ozdób.
Liczne cechy wspólne architektury oraz oryginalność krajobrazu i historii Sątop powoduje, iż jest to interesujący i unikatowy, o wyraźnych cechach regionalnych zespół urbanistyczno krajobrazowy.

Bibliografia:

1. Burszta J., Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej, Ossolineum, Wrocław 1958.
2. Goldman K., Die ältesten Siegel und Wappen der Neutomischeler und umliegenden Holländergemeinden, „Deutsche Blätter in Polen”, Jahrgang III, Poznań 1926.
3. Krawczak Cz., Prawo budowlane na ziemiach polskich od połowy XVIII wieku do 1939 roku, Uniwersytet Im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Prace Wydziału Prawa nr 69.
4. Polak B. red., praca zbiorowa, Dzieje Nowego Tomyśla, wydano sumptem Urzędu Gminy i Miasta w Nowym, Opalgraf, Opalenica 1998.
5. Księga parafialna parafii Wytomyśl z lat 1664-1734″, znajdująca się w zbiorach Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Nowym Tomyślu.
6. Pelczyk A., Budownictwo olęderskie na równinie nowotomyskiej, Seria Monograficzna – Budownictwo Ludowe w Polsce, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Sanok – Lednica 2002.
7. Pelczyk A., Kierunki rozwoju chłopskiego budownictwa mieszkalnego wsi wielkopolskiej – studium proporcji, Studia Lednickie tom III, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Poznań- Lednica 1994.
8. Rusiński, Władysław. Osady tzw. ?Olędrów” w dawnym województwie poznańskim. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1947.
9. Rutkiewicz M., Toponimia środkowo-zachodniej części województwa wielkopolskiego, Wyd. Poznańskie, Poznań 2002.
10. Tłumaczenie na język niemiecki aktu lokacyjnego dokonane w roku 1851 „Grund privilegium für die gemeinde Sontop vom 13, ten december 1736”, znajdujące się w zbiorach M i P B P w Nowym Tomyślu.
11. Topolski J., red., praca zbiorowa, Dzieje Wielkopolski tom I (do roku 1793), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1969.
12. Zaborski B., O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Kraków, PAU, 1926.

Mapy i zdjęcia lotnicze:

1. Mapa niemiecka tzw. Messtischblatt w skali 1: 25 000. Arkusz nr 3663 Wonsowo, Wąsowo z roku 1892, w skali 1: 25 000.
2. Zdjęcie lotnicze (ortofotomapa) wsi Sątopy – pochodzenie z portalu http://www.geoportal.gov.pl

Spis ilustracji:

1. Zdjęcie lotnicze wsi Sątopy – rok wykonania fot. 2006, zbiory U.M. w N.T.
2. Fragment, mapa niemiecka tzw. Masstischblatt w skali 1: 25 000. Arkusz nr 3663 Won-sowo, Wąsowo z roku 1892, w skali 1: 25 000.
3. Zdjęcie lotnicze (ortofotomapa) wsi Sątopy – pochodzenie z portalu http://www.geoportal.gov.pl
4. Widok ogólny wsi Sątopy, perspektywa na północną część wrzeciona – rok wykonania fot. 2009, fot. autor.
5. Widok ogólny wsi Sątopy, perspektywa na południową drogę – rok wykonania fot. 2009, fot. autor.
6. Widok ogólny wsi Sątopy, perspektywa na północną drogę – rok wykonania fot. 2009, fot. autor.
7. Strona z ? księgi parafialnej parafii Wytomyśl z lat 1664-1734″, znajdującej się w zbiorach Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Nowym Tomyślu.
8. Strona z tłumaczenia na język niemiecki aktu lokacyjnego dokonanego w roku 1851 ?Grund privilegium für die gemeinde Sontop vom 13, ten december 1736″, znajdującej się w zbiorach M i P B P w Nowym Tomyślu.
9. Dom z połowy drugiej XIX w., ulica Dworcowa – rok wykonania rys. 2008, rys. autor.
10. Dom z połowy drugiej XIX w., ulica Dworcowa – rok wykonania rys. 2008, rys. autor.
11. Dom z przełomu wieków XIX i XX, ulica Dworcowa – rok wykonania rys. 2008, rys. autor.
12. Lukarny, lokalizacja teren półwsi, budynek byłej szkoły parafialnej i budynek z centralną facjatą (początek XX w.) rys. autor, rok wykonania rys. 2008.
13. Piece chlebowe, Sątopy (2 połowa XIX w. do początku XX w.) rys. autor, rok wykonania rys. 2008.
14. Dom z dachem asymetrycznym, Sątopy, centrum – rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
15. Budynek gospodarczy murowany z tremplem całkowicie drewnianym, Sątopy, centrum – rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
16. Budynek gospodarczy murowany z tremplem całkowicie drewnianym, Sątopy, centrum – rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
17. Budynek gospodarczy murowany, z murowanymi szczytami i z drewnianą ścianką kolankową, Sątopy, południowe skrzyżowanie dróg – rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
18. Budynek gospodarczy murowany, z murowanymi szczytami i ścianką kolankową, Sątopy, północne część, gospodarstwo z kuźnią – rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
19. Budynek gospodarczy murowany, z murowanymi szczytami i ścianką kolankową, Sątopy, południowa część wsi – rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
20. Kościół parafialny, Sątopy, centrum wsi – rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
21. Budynek byłej szkoły parafialnej, Sątopy, centrum wsi, początek XX w – rok wykonania rys. 1994 – 95, rys autor.
22. Budynek byłej pastorówki, Sątopy, centrum wsi – początek XX w., rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
23. Detal dachu, budynek byłej szkoły parafialnej, Sątopy, centrum wsi – początek XX w., rys. autor.
24. Płot i ganek, Sątopy, centrum wsi – 2 połowa XIX w., rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
25. Ganek, detal snycerski, Sątopy, centrum wsi – przełom XIX i XX w., rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
26. Ganek, Sątopy, centrum wsi – przełom XIX i XX w., rok wykonania fot. 2006, fot. autor.
27. Okna, Sątopy, centrum wsi – przełom XIX i XX w., rok wykonania rys. 2008, rys. autor.