- Olędry Nowotomyskie - http://oledry.pl -

K.E. Goldmann Najstarsze pieczęcie i herby nowotomyskie i przylegających osad olęderskich 1926

„Die ältesten Siegel und Wappen der Neutomischeler und umliegenden Holländergemeinden” wydany w Deutsche Blätter in Polen 1926 (Jg. III) . Artykuł opisuję kolekcję pieczęci i odcisków zebranych przez II Wojną Światową przez niemieckego mieszkańca naszego miasta i lokalnego historyka Karla Eduarda Goldmanna, (mieszkał przy placu Niepodległości 24 [1]). Ogromną wadą tego opracowania jest brak ilustracji.

Tłumaczenie Przemek Mierzejewski we współpracy z Damianem Koniecznym


Od średniowiecza do szczególnych przywilejów szlachty należą herby. Poza tymi wysoko czy też nisko urodzonymi szlachcicami miały swoje herby i pieczęcie miasta i wsie, tak samo sądy wiejskie w Polsce miały prawo do potwierdzenia i większego uwiarygodnienia władzy swoim odpowiednim znakiem dostojeństwa. W naszej prozaicznej epoce stracono zainteresowanie dla pieczęci i heraldyki. Jednakże przytoczę gminne czy też miejskie pieczęcie z naszych terenów, których pierwsi osiedleńcy opuścili onegdaj swoją niemiecką Ojczyznę i znaleźli w Polsce swoje miejsce do życia i pracy. Reforma kościoła w Niemczech, wprowadzana w drugiej połowie XVII w. wygnała tysiące protestantów poprzez granicę do Polski, przeważnie rolników z Marchii [w przybliżeniu dzisiejsze lubuskie i ziemie aż po Berlin] i Śląska, ale także z innych części Niemiec, gdzie przyjęto ich z otwartymi ramionami. Zupełna puszcza z piaszczystymi wzniesieniami, bagniste niziny grubo porośnięte pradawnymi dębami, bukami, olchami stały się ich nową Ojczyzną. Odcisnęło to się także na wyglądzie pierwszych pieczęci. Gdy w XVI i XVII wieku tych chłopów nazywano Holędrami czy też Olędrami, Olendrami, a z niemiecka nazywani także Holänder, Houländer, Holenger, Hauländer, nie myślano o ich narodowości, tylko o ich rolniczej działalności i ich położeniu prawnym?. [byli to ludzie wolni, w odróżnieniu o chłopach pańszczyźnianych, którzy należeli jak niewolnicy do właścicieli gruntów tak jak pozostały inwentarz]. (Znaczenie Olęder pochodzi stąd, że większość pierwszych osadników tego rodzaju pochodziła z Holandii, później wraz z przyniesioną specyfiką rodzaju pracy i prawodawstwa, która została wprowadzona we wszystkich gminach i wsiach, założonych dla późniejszych osadników i to określenie rozciągnęło się na późniejszych przybyszów. Przypis autor za Erich Schmidt, ‚Das Deutschtum im Lande Posen’ ‚Niemczyzna w poznańskiej ziemi’).

Olęder wziął na siebie zadanie, jako rolniczy osadnik, aby uczynić użytecznym na swój rachunek i potrzeby ten bezludny i podobny do prastarej puszczy kraj. Cieszył się przy tym specjalnymi przywilejami, które odróżniały go od zwykłego polskiego chłopa, zależnego od swojego pana, właściciela ziem : prawo i sprawiedliwość, praca w borach i na polu. To wycisnęło się zwłaszcza na kształcie najstarszych pieczęci. Ale czy pieczęcie gmin wiejskich mogły być zapożyczone od właściciela ziem lub czy też zostały do tego zobowiązane, nie jest mi znane. Ale można przyjąć inne założenie, ponieważ rysunki na pieczęciach na przełomie XVII w. i XVIII w. wykazywały pewne podobieństwo i dopiero później daje się zauważyć większe zróżnicowanie. Pojedyncze kształty godła mogły być także przejęte ze starej niemieckiej Ojczyzny. Mogło by o tym świadczyć kilkukrotnie użyty wizerunek drzewa leśnego, które można by jednak uważać za lipę, mogłoby wskazywać na to, że zanim mogły zostać założone ta czy tamta osada, najpierw musiały być wykarczowane duże połacie lasu.(Paproć, Sękowo, Zębowo, Grubsko, Lewiczynek – przypis K.E.Goldmann) [W średniowieczu i nawet do dziś dla Niemców lipa miała duże znaczenie. Pod nią odbywały się rozprawy sądowe, śluby, spotkania, stąd autor przypuszcza, że drzewo na pieczęci to lipa. I tak wymieniowe w oryginalnym tekście: Gerichtslinde – lipa pod która w średniowieczu odbywały się rozprawy sądowe, Dorflinde – zebrania wsi, Hoflinde – lipa posadzona po prostu w obejściu w myśl tradycji  – drzewo, dom, syn]. Tu i ówdzie rysunki pieczętne mogły się opierać na herbach właścicieli ziem, ponieważ to właśnie pan ziem miał zwierzchnictwo na sądami wiejskimi w Polsce w tamtym czasie.

Najstarsze pieczęcie dają w swoim obrazkowej mowie nie tylko ważne wskazówki o historii miejscowości w odniesieniu do roku założenia czy też rozwoju, ale także wskazówki różnego rodzaju, takie jak wcześniejszy fach i pozostała działalność. ? Stosunkowo mało na pieczęciach reprezentowany jest wizerunek zwierząt. W zebranych przez ze mnie do dziś prawie 40 gminnych herbach z okolic Nowego Tomyśla zdarzyło się to tylko sześć razy : Lwy dwa razy, Jelen raz, ptak drapieżny ewentualnie ptak błotny czy wodny trzy razy.

Pieczęcie pozwalają się podzielić w dwie rozdzielne grupy :

  1. Okres panowania polskiego przed 1793 [do II rozbioru Polski]
  2. następujący po nim okres rządów pruskich

Dla lepszej orientacji zastosuję najmłodsze niemieckie nazwy miejscowości. Opisanie tynktury [kolorów w heraldyce [2]]  poza małymi wyjątkami jest niemożliwe.

Dla lepszego oglądu zestawiłem herby w porządku czasowym, a oprócz tego także w porządku alfabetycznym. Dla opisania względnie blazonowania [naukowy opis herbu, pieczęci [3]] pieczęci i herbów będą obowiązywać zazwyczaj następujące zasady :

A.