- Olędry Nowotomyskie - http://oledry.pl -

Helmut Stärke – 200 lat kościoła w Nowym Tomyślu 1980

„200jährige Kirche in Neutomischel” (200 lat kościoła w Nowym Tomyślu) Tłumaczenie artykułu, który ukazał się w niemieckim wydawnictwie „Jahrbuch Weichsel-Warthe” (rok wydania 1980) Rocznik Wisły i Warty 1980. Jest to wydawnictwo stowarzyszenia Landsmannschaft Weisel-Warthe (Ziomkowstwo Wisły-Warty) i swoją treścią przypomina nasz Przegląd Nowotomyski. Krótki wspominkowy tekst o historii kościoła z placu Chopina. Tłumaczenie Przemek Mierzejewski we współpracy z Damianem Koniecznym. Ilustracje pochodzą z oryginalnego tekstu. Tekst opublikowany za zgodzą Landsmannschaft Weisel-Warthe.


W tym roku będzie miał kościół 200 lat. Kamień węgielny zostało położony 7 maja 1779, a poświęcenie odbyło się 15 października 1780.

Właściciel ziem majątku tomyskiego, hrabia Feliks Szołdrski [nie był hrabią], najpierw pozwolił gminom olęderskim na swoich ziemiach w roku 1778 na utworzeni parafii. Pierwszy pastor ‚tomyskiej parafii’, jak początkowo została nazwana przez niemieckich kolonistów, był Johann Christian Bräunig. Przedtem był on pastorem w Trzecielu i podjął swoją działalność w ?nowych gminach? 2 maja 1778. Przedtem nabożeństwa odbywały się w szkole w Sękowie prowadzone przez lektora. Mówiło się tutaj o ?starych gminach?. Katolicki właściciel ziemi wyznaczył usytuowanie kościoła i podarował pod budowę pół włóki ziemi [1 włóka = 17, 955 ha, czyli ok. 9 ha] na terenie gminy olęderskiej Glinki, a także oddał do dyspozycji materiał budowlany. Obrysem budynku kościoła był krzyż grecki. Kościół został zbudowany z kamieni polnych i cegieł i na zewnątrz otynkowany. Nieregularne stopnie w kształcie schodów szczytu kończyły się na górze frontonem. We wnętrzu zostały zbudowane podwójne drewniane empory [galeria wsparta na kolumnach, miejsce na chór], a powyżej ich drewniane sklepienie beczkowe. Po wschodniej stronie został zbudowany wysoki rokokowy ołtarz, a nieco po lewo wolnostojąca ambona również w stylu rokoko. Na dachu ambony stoi Mojżesz z tablica z przykazaniami. A samą ambonę ozdabia herb rodziny Szołdrskich, łodzia.

[1]

kościół pl. Chopina

Początkowo kościół nie miał jeszcze wieży. Pierwsza wieża została zbudowana w 1790 po zachodniej stronie kościoła Spaliła się kompletnie jednak już wkrótce po przełomie stuleci [po 1801] z powodu uderzenia pioruna. Na jej miejscu została zbudowana nowa masywna wieżą. Kościół otrzymał także dwa duże dzwony, które zostały odlane w Lesznie przez Karla Kalliefe w roku 1816. Przodkowie mieszkańców gmin olęderskich przybyli w te tereny w końcu XVII wieku i zasiedlali krok po kroku tę bagnistą i zalesioną okolicę. W tym czasie właścicielem majątku tomyskiego był Bogusław Unrug. Pozwolił na osiedlenie na prawie olęderskim ewangelickim Niemcom z Brandenburgii, a później zapewne ze Śląska początkowo przy zachodnim skraju swojego majątku. Pierwsi koloniści mieli przybyć w roku 1692.
Olędrzy podlegali w pewnym stopniu pod administrację katolickiej parafii w Wytomyślu. Wpisy o urodzeniach, zawarcia związków małżeńskich i przypadkach zgonów były pierwotnie znakowanie przypiskiem ‚Olendry’. Koloniści zostali powierzeni pod opiekę ewangelickiego kościoła w Chlastawie. Osady rozszerzały się jeszcze dalej na zachód. 11 Listopada 1700 [św. Marcina] Sękowo otrzymało (nazywane także po niemiecku Zinskowo, Friedenwalde) przywilej od właściciela tych ziem. Rok później taki przywilej dostały Glinki i Paproć (po niemiecku Glinau i Paprotsch), a 1705 Osada Przyłęk ( nazywane także Zielonka, a po niemiecku Sielanki, Scherlanke). W 1705 majątek Tomyśl przeszedł poprzez małżeństwo, jako wiano w ręce rodziny Szołdrskich.
[wg Tek Dworzaczka w 1694 Marianna Bogumiła z Unrugów ówcześnie zamężna z Jakubem Pilchowskim (późniejsza żona Ludwika Szołdrskiego) kupiła za kwotę 130000 zł od swojego stryjka Bogusława na Międzychodzie Unruga: Tomyśl, Wytomyśl, Roza, Santop, Sękowo alias Olędry i młyn Bobrówka, a najprawdopodobniej po śmierci Jakubie Pilchowskim (? – +1698) jeszcze w roku 1698 Marianna Bogumiła z Unrugów (? -+1754) wdowa po Jakub Pilchowskim wyszła za mąż za Ludwika Szołdrskiego (1675 – 1749) i wniosła w wianie ziemie tomyskie. patrz artykuł [2]]
Potomkowie pierwszych osadników zasiedlają później dalsze pasy ziemi majątku tomyskiego. Gospodarstwa leża rozrzucone na w każdym zakątku. Wyjątek stanowią Sątopy, która jako wieś zamknięta powstała z parcelacji folwarku w 1736 roku. W drugie połowie XVII wieku powstały rozproszone osady Tomyśl, Kozielaski (1767) i Nowa Róża (1765) i jak ostatnie Mała i Duża Lipka (1783).
Wokół nowo wzniesionego kościoła postał kwadratowy rynek, a w roku 1786 ta osada zostało podniesiona do rangi miasta, które w 1793 roku przy przejęciu przez Prusy liczyło około 300 osób [wg J.Wąsickiego Opisy miast Polskich z lat 1793-1794 dokładnie 358 osób]. Kościół był w latach 1844-1846 i 1888 przeszedł gruntowną renowację. Dla ofiar wojen 1864 [przeciw Danii razem z Austrią], 1866 [z Austrią] i 1870/71

[3]

Porównanie wyglądu kościoła przed 1914 i po 1922

[z Francją] gmina kazała umieścić na ścianach wewnętrznych tablice pamiątkowe z nazwiskami poległych. 20 Grudnia 1920 spaliła się wieża z powodu nieostrożnego obchodzenia się ze świecami. Wierzchołek wieży został w trochę zmienionej formie ponownie odbudowany. W kwietniu 1924 zostały uroczyście odsłonięte dwie duże wyrzeźbione drewniane tablice pamiątkowe z 220-cioma nazwiskami poległych w I Wojnie Światowej. W 1939 roku straciła gmina ewangelicka swojego pasterza, superintendenta [Georga] Reisela, który działał tutaj 30 lat, a który zmarł na skutek maltretowania go przy deportacji [we wrześniu 1939 polskie władze internowały niektórych obywateli narodowości niemieckiej – zmarł w szpitalu w Gnieźnie 7-IX-1939]. Po nim przejął parafię ostatni ewangelicki pastor superintendent [Gerhard] Päschke. W 1940 roku wieża musiała został rozebrana [21 listopada 1941 starosta grodziski polecił rozebrać wieżę, gmina ewangelicka, sama zadłużona, nie miał pieniędzy na remont], ponieważ zarysowania powstałe na skutek wstrząsów od przejeżdżających obok pojazdów wojskowych i groziła zawaleniem.
W styczniu 1945 dawno osiadła ludność niemiecka musiała opuścić swoją mała ojczyznę przed naciągającymi oddziałami Armii Czerwonej. Polska administracja miejska miała zamiar zburzyć ewangelicki kościół, do czego mieli nie dopuścić polscy katolicy. Kościół został przemieniony w katolicka parafię i otrzymał nazwę kościoła Serca Jezusowego. Zmiany budowlane nie zostały przeprowadzone. W 1962 wnętrze kościoła zostało odnowione, a elewacja w 1974. Kościół jest dziś pod ochroną konserwatora zabytków i istnieją plany ponownego odbudowania wieży dzwonniczej.
W niedziele nie wystarcza miejsca dla wielu wiernych w kościele, który mieści około 2000 osób, tak, że muszą jeszcze stać przed otwartymi drzwiami. Tak wypełniony kościół, który dał początek młodemu miastu Nowy Tomyśl, dziś jeszcze wypełnia swoje duchowe przeznaczenie, choć w zmienionej formie. I jest nadzieja, ta budowla przetrwa jeszcze dalsze stulecia.